سبک‌شناسی «تصویر حلاّج» در شعر ادونیس و شفیعی کدکنی (مطالعه موردپژوهانه: دو سروده«مرثیة الحلاّج» و «حلاّج»)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه زبان و ادبیّات عربی، دانشگاه خوارزمی، تهران

2 کارشناس‌ارشد زبان و ادبیّات عربی، دانشگاه خوارزمی، تهران

چکیده

سبک‌شناسی، دانشی است که تلاش می‌کند از یافته‌های علوم مختلف، مانند بلاغت، تاریخ ادبیّات، زبان‌شناسی و... بهره گیرد. این دانش، در روند بررسی و تحلیل متن، از خردترین لایه که آواهای متن باشد، آغاز می‌کند و در نهایت سعی می‌کند به سطح فکری متن برسد. یکی از مهم‌ترین روش­هایی که شاعران معاصر از آن بهره می‌گیرند، گرایش به سنّت و بهره‌گیری از آن، جهت غنا بخشیدن به اثر خویش است. از جمله مهم‌ترین بخش سنّت، میراث صوفیه است که به خاطر دارا بودن ویژگی چندمعنایی – چه در متون صوفیانه و چه شخصیّت‌های صوفیه - یکی از توانمندترین ابزارهای موجود برای آفرینش تصویر شعری است. حسین بن منصور حلاّج نیز یکی از این شخصیّت‌های چندمعناست. این مقاله، سعی دارد تا با بررسی سبک‌شناختی دو شعر از ادونیس و شفیعی کدکنی، در سطوح زبانی، ادبی و فکری، تصویر و خوانش متفاوتی را که این دو شاعر از حلاّج ارائه می‌دهند، آشکار سازد. بر این اساس، مشخّص می‌شود که حلاّج برای ادونیس، اسطورة رستاخیز و ولادت مجدّد و برای شفیعی، اسطورة پایداری و مقاومت در برابر نظام ستمکار پهلوی است؛ افزون بر این، در پژوهش حاضر، در تحلیل شخصیّت حلاّج از روش یونگ نیز بهره گرفته است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

دراسة أسلوبیة لصورة الحلاّج فی شعر أدونیس وشفیعی کدکنی قصیدتا: «مرثیة الحلاّج» و«حلاّج» نموذجاً

نویسندگان [English]

  • Hosain Abavisani 1
  • Omid Pourhasan 2
چکیده [English]

الأسلوبیة هی النّظریّة الّتی تعتمد علی إنتاجات العلوم المختلفة من أمثال علوم البلاغة وتاریخ الأدب وعلم اللّغة وغیرها. وتبدأ الأسلوبیّة فی تحلیلها للنّص الأدبی من المستویات الجزئیة حتّی تصل إلی المستویات الکلّیة. الاهتمام بالتّراث واستخدامه لإثراء العمل الأدبی یعدّ من أهمّ التّکنیکات الّتی یستفید منه الشّعراء المعاصرون. والتّراث الصّوفی هو الجزء الأهم من التّراث. وهذا بسبب خاصیة المعانیه المتعدّدة، إمّا فی النّصوص الصّوفیة أو فی شخصیّاتها. ولهذا یصبح التّراث الصّوفی قادراً علی خلق الصّور الشّعریة. ویعتبر حسین بن منصور الحلاّج من أشهر الصّوفیین وذوی شخصیّة متعدّدة المعانی. تهدف هذه المقالة إلی دراسة أسلوبیة لقصیدتی «مرثیة الحلاّج» لأدونیس و «الحلاّج» لشفیعی کدکنی فی المستوی اللّغوی والأدبی والفکری، تساهم فی الکشف لقراءة الشّاعرین للحلاّج. وبناءً علی هذا، اتّضح أن شخصیة الحلاّج عند أدونیس هو أسطورة البعث والولادة المکرّرة وهو عند شفیعی کدکنی أسطورة المقاومة والمعارضة للحکومة الظّالمة. وقد سار المقال فی تحلیل شخصیّة الحلاّج فی شعر کلا الشّاعرین علی منهج یونغ النفسی.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • الأدب المقارن
  • التّصوف الإسلامی
  • حسین بن منصور الحلاّج
  • أدونیس
  • شفیعی کدکنی
  • الأسلوبیة
کتابنامه
الف: کتاب‌ها
1. ابن فارس، أحمد (1390)؛ ترتیب مقاییس اللّغة، تحقیق وضبط: عبدالسّلام محمّد هارون، ترتیب وتنقیح: علی العسکری، حیدر المسجدی، إیران: مرکز دراسات الحوزة والجامعة.
2. ابن منظور، الإفریقی المصری، أبوالفضل محمّد بن مکرم (بی­تا)؛ لسان العرب، بیروت: دار صادر.
3. ابن ندیم، محمّد بن اسحق (1381)؛ الفهرست، ترجمه و تحشیة محمّدرضا تجدّد، چاپ اوّل، تهران: اساطیر.
4. أدونیس، علی أحمد سعید (1996)؛ الأعمال الشّعریة: أغانی مهیار الدّمشقی وقصائد أخری، الطّبعة الأولی، دمشق: دار المدی للثّقافة والنّشر.
5. ---------------- (1388)؛ ستاره‌ها در دست، به اهتمامِ موسی اسوار، چاپ اوّل، تهران: سخن.
6. ---------------- (بی­تا)؛ الصّوفیة والسّوریالیة، الطّبعة الثّالثة، بیروت: دار السّاقی.
7. اسنودن، روت (1392): خودآموز یونگ، ترجمة نورالدین رحمانیان، چاپ چهارم، تهران: انتشارات آشیان.
8. أنیس، إبراهیم وآخرون (1386)؛ المعجم الوسیط، الطّبعة السّادسة، تهران: مؤسّسة الصّادق للطّباعة والنّشر.
9. بَری، پیتر (1391)؛ سبک‌شناسی، ترجمة حسین پاینده، در: زبانشناسی و نقد ادبی، ترجمة مریم خوزان و حسین پاینده، چاپ چهارم، تهران: نشر نی.
10. پاینده، حسین (1390)؛ نقد ادبی و دموکراسی، چاپ دوّم، تهران: نیلوفر.
11. التّفتازانی، سعد الدّین (1388)؛ شرح المختصر علی تلخیص المفتاح للخطیب القزوینی، الطّبعة الخامسة، قم: منشورات اسماعیلیان.
12. داد، سیما (1390)؛ فرهنگ اصطلاحات ادبی، چاپ پنجم، تهران: مروارید.
13. رجائی، نجمه (1381)؛ اسطوره‌های رهایی: تحلیلی روان‌شناسانه بر اسطوره در شعر عربی معاصر، چاپ اوّل، مشهد: دانشگاه فردوسی.
14. زرّین­کوب، عبدالحسین (1387)؛ «شعر بی‌دروغ شعر بی‌نقاب»، در: سفرنامة باران: نقد و تحلیل و گزیدة اشعار شفیعی کدکنی (م. سرشک)، چاپ دوّم، تهران: سخن.
15. الزّمخشری، أبوالقاسم جار اللّه محمود بن عمر بن أحمد (1998)؛ أساس البلاغة، تحقیق محمّد باسل عیون السّود، الطّبعة الأولی، بیروت: دار الکتب العلمیة.
16. سجّادی، سیّد ضیاء الدّین (1391)؛ مقدّمه‌ای بر مبانی عرفان و تصوّف، چاپ هفدهم، تهران: سمت.
17. سوسور، فردینان دو (1378)، دورة زبان‌شناسی عمومی، ترجمة کورش صفوی، چاپ اوّل، تهران: هرمس.
18. شفپرد، راونا و راپرت شفپرد (1393)؛ 1000 نماد در هنر و اسطوره‌شکل به چه معناست، ترجمة آزاده بیداربخت و نسترن لواسانی، چاپ اوّل، تهران: نشر نی.
19. شفیعی کدکنی، محمّد رضا (1390)؛ آیینه‌ای برای صداها، چاپ هشتم، تهران: سخن.
20. ------------------- (1392/ الف)؛ زبان شعر در نثر صوفیه: درآمدی به سبک‌شناسیِ نگاهِ عرفانی، چاپ چهارم، تهران: سخن.
21. ------------------- (1392/ ب)؛ با چراغ و آینه: در جستجوی ریشه‌های تحوّل شعر معاصر ایران، چاپ چهارم، تهران: سخن.
22. ------------------- (1392/ پ)؛ موسیقی شعر، چاپ چهاردهم، تهران: آگاه.
23. ------------------- (1387): شعر معاصر عرب، چاپ دوّم، تهران: سخن.
24. شمیسا، سیروس (1375)؛ کلّیات سبک‌شناسی، چاپ چهارم، تهران: فردوس.
25. ضیف، شوقی (1431)؛ تاریخ الأدب العربی: العصر العباسی الثّانی، الطّبعة الثّالثة، قم: منشورات ذوی القربی.
26. عامری، رضا (1389)؛ آدونیس خوانی در تهران، چاپ اوّل، تهران: ثالث.
27. عرب، عبّاس (1383)؛ ادونیس در عرصة شعر و نقد معاصر عرب، چاپ اوّل، مشهد: دانشگاه فردوسی.
28. العسکری وحیدر المسجدی، الطّبعة الثّانیة، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
29. عطّار، فرید الدّین (1905-1907)؛ تذکرة الاولیاء، تحقیق رنولد الن نیکلسون، بریل، لیدن.
30. ------------ (1346)؛ تذکرة الأولیاء، تصحیح محمّد استعلامی، تهران: زوّار.
31. فتوحی، محمود (1391)؛ سبک‌شناسی: نظریّه‌ها، رویکردها و روش‌ها، چاپ اوّل، تهران: سخن.
32. فیضی، کریم (1388)؛ شفیعی کدکنی و هزاران سال انسان، چاپ اول، تهران: اطّلاعات.
33. الفیروزآبادی، مجدالدّین محمّد بن یعقوب (2008)؛ القاموس المحیط، نسخة محقّقة وعلیها تعلیقات الشّیخ أبو الوفاء نصر الهورینی، بیروت: مؤسّسة الرّسالة للطّباعة والنّشر والتوزیع.
34. کادُن، جِی. اِی (1386)؛ فرهنگ توصیفی ادبیّات و نقد، ترجمة کاظم فیروزمند، چاپ دوّم، تهران: شادگان.
35. کیانوش، محمود (1387)؛ «دربارة از زبان برگ»، در: سفرنامة باران: نقد و تحلیل و گزیدة اشعار شفیعی کدکنی (م. سرشک)، چاپ دوّم، تهران: سخن.
36. گرانت، مایکل، جان هِیزِل (1390)؛ فرهنگ اساطیر کلاسیک (یونان و روم)، ترجمة رضا رضایی، چاپ دوّم، تهران: ماهی.
37. لنگرودی، شمس (محمّد تقی جواهری گیلانی) (1377)؛ تاریخ تحلیلی شعر نو، جلد 4، چاپ اوّل، تهران: مرکز.
38. ماسینیون، لویی (1348)؛ قوسِ زندگیِ منصور حلاّج، ترجمة دکتر عبدالغفور روان فرهادی، چاپ اوّل، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
39. مصاحب، غلامحسین (سرپرست) (1381)؛دائرةالمعارف فارسی، جلد 1، چاپ سوّم، تهران: امیرکبیر.
40. مقدادی، بهرام (1393)؛ دانش­نامة نقد ادبی از افلاتون تا به امروز، چاپ اوّل، تهران: چشمه.
41. مکاریک، ایرِنا ریما (1390)؛ دانش‌نامة نظریّه‌های ادبی معاصر، ترجمة مهران مهاجر و محمّد نبوی، چاپ چهارم، تهران: آگه.
42. میرصادقی (ذوالقدر)، میمنت (1388)؛ واژه‌نامة هنر شاعری، چاپ چهارم، تهران: کتاب مهناز.
43. نیکلسون، رینولد ا. (1388)؛ تصوّفِ اسلامی و رابطة انسان و خدا، ترجمة محمّدرضا شفیعی کدکنی، چاپ چهارم، تهران: سخن.
44. الهاشمی، أحمد (1379)؛ جواهر البلاغة، چاپ دوّم، تهران: الهام.
45. الهورینی المصری الشّافعی، راجعه واعتنی به: أنس محمّد الشّامی وزکریا جابر أحمد، القاهرة: دار الحدیث.
46. الیوسف، یوسف سامی (1998)؛ الشّعر العربی المعاصر، دمشق: منشورات إتّحاد الکتّاب العرب.
47. یونگ، کارل گوستاو (1390)؛ چهار صورت مثالی: مادر، ولادت مجدّد، روح، چهرة مکّار، ترجمة فرامرزی، چاپ سوّم، مشهد: آستان قدس رضوی.
ب: مجلاّت
48. بامدادی، محمّد و فاطمه مدرّسی (1388)؛ «نگاهی به اثرپذیری اشعار شفیعی کدکنی از آثار قدما»، نشریة
ادب­پژوهی
، شمارة دهم، صص 83-103.
49. خاقانی اصفهانی، محمّد و مریم اکبری موسی‌آبادی (1389)؛ «سبک‌شناختی قصیدة «لاعب النّرد» محمود درویش»، مجلّة انجمن ایرانی زبان و ادبیّات عربی، شمارة 17، صص 129-158.