نوع‌شناسی تطبیقی رمان تاریخی فارسی و عربی (از سر والتر اسکات انگلیسی و جرجی زیدان تا محمّدباقرمیرزا خسروی کرمانشاهی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

چکیده

یکی از حوزه­های پژوهشی و مطالعاتی مهم در ادبیّات تطبیقی، به بررسی سیر مکتب­ها، انواع و جریان­های ادبی و البتّه تبیین تفاوت­ها و همانندی­های سرگذشت و چگونگی ظهور و بروز و زوال این گونه­ها و جریان­ها و مکتب­ها در ادبیّات ملل مختلف اختصاص دارد. شعر حماسی، ادبیّات نمایشی، داستان و... در ادبیّات فارسی و عربی چه سیر و سرگذشتی داشته­اند؟ رمان تاریخی چگونه از ادبیّات اروپا به ادبیّات فارسی و عربی راه پیدا کرده است؟ و... این پرسش­ها جزء دغدغه­های علمی مهمّی هستند که حوزة پژوهشی یادشده بدان­ها
می­پردازد. پرسش اخیر دقیقاً همان مسأله­ای است که این جستار که به زیرشاخه پژوهشی ادبیّات تطبیقی و ترجمه­پژوهی(1) نیز نزدیک است، در پاسخ بدان سامان­یافته است. پژوهش حاضر، با تکیه بر این فرضیة بنیادین که ترجمه (و بویژه آثار مترجمان نویسنده)، در انتقال «رمان تاریخی» از ادبیّات اروپا به ادبیّات عربی و فارسی نقش انکارناپذیری داشته و به پیدایش یک گونة ادبی جدید در زبان مقصد منجر شده است، به بررسی سیر این نوع ادبی از ادبیّات اروپا تا ادبیّات عربی و فارسی می­پردازد و با تحلیل دو نمونة متنی فارسی و عربی، برخی تفاوت‌های بنیادین گونة رمان تاریخی را در دو ادبیّات فارسی و عربی تبیین می­کند و ازجمله آشکار می­دارد که شمس و طغرا، شاهکار محمّدباقرمیرزا خسروی با این­که او خود، یکی از مترجمان رمان­ تاریخی جرجی زیدان (که او خود بیشتر تحت تأثیر والتر اسکات انگلیسی بوده) به فارسی است، به گونة فرانسوی رمان تاریخی نزدیک­تر است و نسبت به دوشیزة شامی جرجی زیدان، از بلوغ فنّی و ساختاری بیشتری برخوردار.
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

مقارنة الجنس الأدبی للروایة التاریخیة فی الفارسیة والعربیة (من سر والتر اسکات الأنکلیزی و جرجی زیدان إلی محمّدباقرمیرزا الکرمانشاهی)

چکیده [English]

احدی المجالات العلمیه والدراسات العامه فی الأدب المقارن تتطرق إلی معرفة المدارس والأجناس والتیارات الأدبیة والبحث عن فوارق والقوامم المشترکه وکیفیة الحضور ونموها فی مختلف الآداب. ما هو مسار الشعر الملحمی، الدراما، القصّة وغیرها فی الأدب الفارسی والأدب العربی وماذا مصیرتها؟ کیف تتغلغل الأجناس الأدبیة الجدیدة من الأدب الأروبی إلی الأدبین العربی والفارسی؟ وغیرها من الأسئله التی تهتم بهذا الهواجس العلمیة. السؤال الأخیر فی هذا الملخص بالضبط هی مسألة یقترب هذا المقال من خلالها إلی حد بعید من فروع الأدب المقارن ودراسة التراجم ویبرز دور الترجمة فی نقل الأجناس الأدبیة من ثقافة وأدب قومی إلی الآخر. هذا المقال یستهدف مسار جنس الروایة الأدبی من الأدب الأروبی إلی الأدبین الفارسی والعربی اعتماداً علی أن الترجمه (وخاصة آثار المترجمین الکتاب) لعبت دورا ذا بالا وأدت إلی ظهور جنس أدبی قشبب فی اللّغه المترجمه فیبین الفوارق الجذریه فی الروایه التاریخیه فی الأدبین ویتضح من جملتها أن شمس و طغرا من روائع محمّدباقرمیرزا خسروی اقرب إلی الروایه التاریخیه فی الفرنسا واکثر نضجا وصیاغه من «الفتاة الشامیة» علی رغم أنه قد ترجم روایة تاریخیة لجرجی زیدان بالفارسیه (وهو کان متأثرا بوالتر اسکات الانکلیزی).
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • الکلمات الدّلیلیّة: مقارنه الجنس الأدبی
  • الروایه التاریخیه
  • النثر الفارسی والعربی المعاصرین
  • والتر اسکات
  • جرجی زیدان
  • شمس و طغرا
کتابنامه
الف: کتاب­ها
1. احمدزاده، هاشم (1386)؛ از رمان تا ملّت، ترجمة بختیار سجّادی، سنندج: دانشگاه کردستان.
2. ایرانی، ناصر (1380)؛ هنر رمان، تهران: آبانگاه.
3. باختین، میخاییل (1388)؛ تخیّل مکالمه­ای، ترجمة رؤیا پورآذر، تهران: نشر نی.
4. بالایی، کریستف (1386)؛ پیدایش رمان فارسی، ترجمة مهوش قویمی و نسرین خطّاط، چاپ دوّم، تهران: معین.
5. برلین، آیزایا (1385)؛ سرشت تلخ بشر، ترجمة لی­لا سازگار، تهران: ققنوس.
6. بی­نیاز، فتح­الله (1390)؛ در جهان رمان مدرنیستی، تهران: افراز.
7. پریستلی، جان بوینتن (1387)؛ سیری در ادبیّات غرب، ترجمة ابراهیم یونسی، چاپ چهارم، تهران: امیر کبیر.
8. تراویک، باکنر (1383)؛ تاریخ ادبیّات جهان، ترجمة عربعلی رضایی، چاپ سوّم، تهران: فرزان روز.
9. جمالزاده، محمّد­علی (1341)؛ تقریظ و انتقاد بر دلیران تنگستانی، محمّد حسین رکن­زاده آدمیّت، چاپ پنجم، تهران: اقبال.
10. خسروی، محمّدباقرمیرزا (1385)؛ شمس و طغرا، تهران: هرمس.
11. رحیمیان، هرمز (1383)؛ ادبیّات معاصر نثر، ادوار نثر فارسی از مشروطیت تا سقوط سلطنت، چاپ دوّم، تهران: سمت.
12. زیدان، جرجی (1385)؛ دوشیزة شامی، ترجمة صابر منیری، تهران: پرسمان.
13. سپانلو، محمّد­علی (1387)؛ نویسندگان پیشرو ایران، چاپ هفتم، تهران: نگاه.
14. سپهران، کامران (1381)؛ ردّ پای تزلزل، تهران: شیرازه.
15. سیّدحسینی، رضا (1389)؛ مکتب­های ادبی، چاپ شانزدهم، تهران: نگاه.
16. شاد محمّدی، مریم (1383)؛ «نقش ترجمه در تکوین رمان (در بررسی تطبیقی شمس و طغرا با سه تفنگدار و تهران مخوف با بینوایان)»، رسالة کارشناسی­ارشد، دانشگاه تربیت معلّم تهران.
17. شکری، فدوی (1386)؛ واقع‌گرایی در ادبیّات داستانی معاصر ایران، تهران: نگاه.
18. طه بدر، عبدالمحسن (1963)؛ تطوّر الرّوایة العربیّة الحدیثه فی مصر، القاهرة: دار المعارف.
19. عبادیان، محمود (1387)؛ درآمدی بر ادبیّات معاصر ایران، چاپ دوّم، تهران: مروارید.
20. عبدالجلیل، ژان محمّد (1382)؛ تاریخ ادبیّات عرب، ترجمة آذرتاش آذرنوش، چاپ پنجم، تهران: امیرکبیر.
21. عسگری حسنکلو، عسگر (1387)؛ نقد اجتماعی رمان معاصر فارسی، تهران: نشر و پژوهش فرزان روز.
22. عطیه، جورج و دیگران (1391)؛ ادبیّات معاصر عربی، ترجمة علی گنجیان خناری و عبّاس نوروزپور نیازی، تهران: سخن.
23. غلام، محمّد (1381)؛ رمان تاریخی، تهران: چشمه.
24. غنیمی­­هلال، محمّد (1373)؛ ادبیّات تطبیقی، ترجمة سیّد مرتضی آیت­الله­زاده شیرازی، تهران: امیرکبیر.
25. ----------- (بی­تا)؛ فی النقد التطبیقی والمقارن، القاهرة: نهضه مصر للطّباعة والنّشر والتّوزیع.
26. فریدریش، ورنر پاول و دیوید هنری ملون (1388)، چشم­انداز ادبیّات تطبیقی غرب (از دانته تا یوجین اونیل)، ترجمه نسرین پروینی، تهران: سخن.
27. کادن، جان آنتونی (1380)؛ فرهنگ توصیفی ادبیّات و نقد، ترجمة کاظم فیروزمند، تهران: شادگان.
28. کامشاد، حسن (1384)؛ پایه­گذاران نثر جدید فارسی، تهران: نشر نی.
29. لوکاچ، گئورگ (1384)؛ پژوهشی در رئالیسم اروپایی، ترجمه اکبر افسری، چاپ دوّم، تهران: علمی و فرهنگی.
30. محمودیان، محمّد­رفیع (1382)؛ نظریة رمان و ویژگی­های رمان فارسی، تهران: نشر و پژوهش فرزان روز.
31. میرصادقی، جمال (1386)؛ ادبیّات داستانی، چاپ پنجم، تهران: سخن.
32. ----------- (1387)؛ راهنمای داستان­نویسی، تهران: سخن.
33. هاوزر، آرنولد (1377)؛ تاریخ اجتماعی هنر، ترجمة ابراهیم یونسی، تهران: خوارزمی.
34. یوسفی، غلامحسین (1372)؛ دیداری با اهل قلم، چاپ چهارم، تهران: علمی.
ب: مجلّه­ها
35. آلن، راجر (1388)؛ «سنّت­های رمان عربی»، ترجمة محمّد جواهر­کلام، در نقد آگاه در بررسی آراء و آثار (مجموعه مقاله)، گردآورنده عنایت سمیعی، تهران: آگاه، صص 364-376.
36. اکبرزاده، زیبا (1388)؛ «جرجی زیدان، رمان­نویس معاصر عرب»، کتاب ماه ادبیّات، شمارة 27 (پیاپی 141)، صص 8-13.
37. اسماعیلی، حبیب­الله (1389)؛ «مورّخان و رمان تاریخی»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شمارة 154، صص 2-7.
38. امیری، نادر (1388)؛ «چشم­اندازی به رمان تاریخ­گرای فارسی»، جامعه­شناسی هنر و ادبیّات، شمارة اوّل، سال اوّل، بهار و تابستان، صص 39-60.
39. انوشیروانی، علی­رضا (1389)؛ «ضرورت ادبیّات تطبیقی در ایران»، ویژه­نامة ادبیّات تطبیقی نامة فرهنگستان، دورة اوّل، شمارة اوّل، (پیاپی 1)، بهار، صص 6- 38.
40. -------------- (1391)؛ «ادبیّات تطبیقی و ترجمه­پژوهی»، ویژه­نامة ادبیّات تطبیقی نامة فرهنگستان، دورة سوّم، شمارة اوّل، (پیاپی 5)، صص 7- 25.
41. باسنت، سوزان (1390)؛ «از ادبیّات تطبیقی تا ترجمه­پژوهی»، ترجمه صالح حسینی، ویژه­نامة ادبیّات تطبیقی نامة فرهنگستان، دورة دوّم، شمارة اوّل، (پیاپی 3)، صص 71- 99.
42. بالایی، کریستف (1383)؛ «پیرامون ادبیّات داستانی ایران» (گفتگو)، در نقاب نقد (چیستی نقد ادبی در ایران)، تهیه و تدوین شاهرخ تندرو صالح، تهران: چشمه، صص 21-55.
43. دلاویز، مسعود (1390)؛ «نهضت مشروطه و پیدایش رمان تاریخی»، کتاب ماه ادبیّات، شماره 59 (پیاپی 173)، صص 82-89.
44. غلام، محمد (1380)؛ «نقش ترجمه در پیدایش رمان تاریخی در ایران»، مجله دانشکده ادبیّات و علوم انسانی دانشگاه خوارزمی(تربیت معلم سابق)، شماره 32، صص 147-170.
45. لوکاچ، گئورگ (1386)؛ «شرایط اجتماعی و تاریخی ظهور رمان تاریخی»، ترجمه مجید مددی، در ارغنون 10/9 (درباره رمان)، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ دوّم، صص 137-151.
46. محمّدی، ابراهیم (1389)؛ «ترجمه و ادبیّات تطبیقی»، مجموعه مقالات همایش ملی مطالعات ترجمه، دانشگاه بیرجند، آبان­ماه.
47. محمّدی، ابراهیم و حسن امامی (1390)؛ «کارکردهای ترجمه در حوزة ادبیّات ملل (با تأکید بر ادبیّات فارسی و عربی)»، فصلنامة مطالعات ترجمه، سال نهم، شماره سی و سوم، بهار، صص 7-22.
48. ناظمیان، هومن (1384)؛ «رمان­های تاریخی جرجی زیدان از منظر مکتب رمانتیسم»، مجلّة دانشکدة علوم انسانی دانشگاه سمنان، شمارة 10، صص 97-119.
49. نیکیتین، بازل (1385)؛ «رمان تاریخی در ادبیّات فارسی کنونی»، ترجمه احمد سمیعی، نامة فرهنگستان، شمارة 30، صص 168-204.
50. همینگز، ف.و.ج (1386)؛ «رمان واقعگرا در اروپا»، ترجمة سوسن سلیم­زاده، در ارغنون 10/9 (دربارة رمان)، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ دوّم، صص 285-301.