تأثیر فرهنگ و ادب ایرانی در ادب عربی مطالعه مورد پژوهانة (امثال مولّد)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

چکیده

هدف این مقاله نشان دادن تأثیر حکمت‌های خسروانی و اندیشه‌های ایرانشهری در ادب عربی است. با آنکه این سخن جدید نمی‌نماید، موضوع از زاویة جدیدی مطالعه شده که تا به حال به آن پرداخته نشده است. این مقاله مدعی است علاوه بر حضور گسترده حکمت‌های ایرانی در ادب عربی، بخش اعظم بیش از هزار مثل مُوَلََّدی (غیر عربی) که در منابع عربی وجود دارد، ایرانی است. لذا پس از ترسیم زمینه‌های تاریخی برای انتقال این اندرزها به ادب عربی، با معرفی ده­ها نمونه از این امثال که در ایرانی بودن آنها تردیدی وجود ندارد، راه را برای پژوهش‌های بعدی هموار کرده‌ایم. افزون بر این، برای آنکه تأثیر ادب و فرهنگ ایرانی را در ادب عربی نشان داده باشیم، مضامین مشابه آنها را در ادب فارسی و عربی نقل کرده­، به امثال و حکم دهخدا ارجاع داده­ایم. در مواردی نیز به نقد شرح و تحلیل برخی متون ادب فارسی پرداخته­ایم تا نشان دهیم تأثیر اندیشه­های ایرانی در ادب عربی بیش از آن است که امروز بر اذهان پ‍ژوهشگران حاکم است و حق فرهنگ و ادب ایران نه تنها از سوی محققان عرب که از سوی اندیشمندان ایرانی هم، چنانکه باید شناخته نشده است.
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

أثر الثقافة و الأدب الایرانی فی الأدب العربی(الأمثال المولّدة نموذجاً)

چکیده [English]

   یرمی هذا المقال إلى إثبات الأثر الذی ترکته الحکم و الأفکار الإیرانیة الفهلویة فی الأدب العربی. لیس طبعاً هذا الموضوع جدیداً کل الجدّة و لکن الباحث حاول أن یدرس الأمر من منظور جدید لم یتطرق إلیه أحد سابقاً. إذا الفکرة التی تبناها هذا المقال هی إثبات أن الجزء الأکبر فی قرابة ألف مثل عربی نجدها فی المصادر العربیة هو من أصل ایرانی. فضلا عن الحضور الواسع للحکم الإیرانیة فی الأدب العربی. لقدر یسعنا فی هذا البحث الطرق المتعددة الّتی تم عبرها نقل الحکم الإیرانیة إلى الأدب العربی على مدى التاریخ. ثم تسلّطنا الأضواء علی عشرات من الأمثال الّتی لاشک فی أنّها ایرانیة اصلاً و بذلک مهدنا الطریق للدراسات و البحوث التی تنصب فی هذا الإطار. فضلاً عن ذلک فإنّنا قمنا بتبیین المضامین المشترکة الّتی تحملها تلک الأمثال حرصاً على اثبات أثر الثقافة الإیرانیة على الثقافة العربیة.
بالاعتماد على کتاب الأمثال و الحکم الذی وضعه الأدیب الشهیر الإیرانی العّلامة دهخدا. لایفوتنا أن نذکر أنّنا درسنا فی هذا المقال بعض النصوص الفارسیة دراسة تحلیلیة إمعاناً فی الموضوع و هو تأثیر الأفکار و الحکم الإیرانیة على الأدب العربی.
و أنّ هذا التأثیر أکثر بکثیر مما یتصوّره الباحثون العرب و أنّ المفکّرین العرب و حتّى الإیرانین أنفسهم لم یتعرفوا بهذا التأثیر کما هو حقّه.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • الکلمات الدّلیلیة: الأمثال المولّدة
  • ثقافة و أدب ایران القدیمة
  • الأدب و الثقافة العربیة
  • الأمثال و الحکم الإیرانیة و العربیة
  • الأدب المقارن
  1. کتابنامه

    الف. کتاب­ها

    • ·         نهج‌البلاغه
    1. 1.       الآبی، ابوسعد منصور بن‌الحسین (1987)؛ نثر الدر، تحقیق محمد ابراهیم عبدالرحمن و علی محمد البجاوی، الجزء الخامس، الهیئة المصریة العامة الکتاب.
    2. 2.       -----------، (1990)؛ نثر الدر، تحقیق منیر محمد المدنی، مراجعة: حسین نصار، الجزء السابع، الهیئة المصریة العامة للکتاب.
    3. 3.    الأبشیهى، شهاب‌الدین محمد بن أحمد أبوالفتح (1421)؛ المستطرف فى کل فن مستظرف، مراجعة و تعلیق: محمد سعید، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع.
    4. 4.       ابن اسفندیار (1320)؛ تاریخ طبرستان، تصحیح عباس اقبال، کتابخانه خاور.
    5. 5.       ابن طقطقی، محمد بن علی بن طباطبا (1860)؛ الفخری فی آداب‌السلطانیة و الدول ‌الاسلإمیة، چاپ اهلورت.
    6. 6.       ابن قتیبة الدینوری، ابو محمد عبدالله بن مسلم (بی‌تا)؛ عیون الأخبار، بیروت، دار الکتب العلمیة.
    7. 7.       ابن مسکویه، ابوعلى احمد بن محمد (بی‌تا)؛ الحکمة الخالدة، تحقیق: عبد الرحمان بدوى، بیروت، دارالأندلس.
    8. 8.       ابن منظور (بی‌تا)؛ لسان‌العرب، تحقیق: عبدالله علی اکبر، محمد احمد حصب الله، ‌هاشم محمد الشاذلی، 6 مجلد، دارالمعارف، القاهرة.
    9. 9.       ابن منقذ، أسامة (1354)؛ لباب الآداب، تحقیق: أحمد محمد شاکر، مصر، القاهرة، مکتبة لویس سرکیس.
    10. 10.    ابن یمین فریومدی (بی‌تا)؛ دیوان اشعار، به تصحیح و اهتمام: حسینعلی باستانی راد، کتابخانه سنایی.
    11. 11.    أبوعبید، القاسم بن سلام (1400)؛ کتاب الأمثال، حققه و علق علیه و قدم له: الدکتور عبدالمجید قطامش، الطبعة الأولى، بیروت، دار المأمون للتراث.
    12. 12.    ابوالعتاهیة (1425)؛ الدیوان، قدم له و شرحه: مجید طراد، بیروت، دارالکتاب العربی.
    13. 13.    احسان عباس (1977)؛ ملامح یونانیة فى الأدب العربى، بیروت، المؤسسة العربیة للدراسات و النشر.
    14. 14.    الاصبهانى، حمزة بن الحسن (بی‌تا)؛ الدرة الفاخرة فی‌الأمثال السّائرة، تحقیق: عبدالمجید قطامش، مصر، دارالعارف.
    15. 15.    انجوی شیرازی، ابوالقاسم (1353)؛ تمثیل و مثل، جلد 1، تهران، امیرکبیر.
    16. 16.    بابا افضل، افضل‌الدین محمد مرقی کاشانی (1363)؛ دیوان، کتاب فروشی زوار.
    17. 17.    بدوی، عبدالرحمان (بی‌تا)؛ مقدمه بر الحکمة ‌الخالدة، ابن مسکویه، ابوعلى احمد بن محمد، بیروت، دار الأندلس.
    18. 18.    البستی، أبوالفتح (1410)؛ الدیوان، تحقیق: الاستادین وریة الخطیب و لطفی الصافی، دمشق، مطبوعات مجمع اللغة العربیة بدمشق.
    19. 19.    البستی، أبوالفتح (1980)؛ الدیوان، الدکتور محمد مرسى الخولى، حیاته و شعره، الطبعة الأولى ، دار الأندلس للطباعة و النشر و التوزیع.
    20. 20.    تاریخ الخلفا (1968)؛ مؤلّف، ناشناس، چاپ عکسی، مسکو.
    21. 21.    تفضلى، احمد (1376)؛ تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، تهران، چاپ مهارت.
    22. 22.    الثعالبی، ابو منصور (2003)؛ التمثیل و المحاضرة، تحقیق و شرح و فهرسة: الدکتور قصی‌الحسین، بیروت، دار و مکتبة الهلال.
    23. 23.    --------، (بى‌تا)؛ الإعجاز و الإیجاز، بغداد، مکتبة دار البیان.
    24. 24.    الجاحظ، ابو عثمان عمروبن بحر (1344)؛ ثلاث رسائل، نشر یوشع فنکل، القاهرة، المطبعة السلفیة.
    25. 25.    --------، (1426)؛ المحاسن و الأضداد، قدم له و شرحه و وضع فهارسه: صلاح الدین الحواری، بیروت، المکتبة العصریة.
    26. 26.    --------، (1968)؛ الأمل و المأمول، تحقیق: محمد رضا ششن، الطبعة الثانیة، دار الکتاب الجدید.
    27. 27.    --------، (بی‌تا)؛ کتاب الحیوان، بتحقیق و شرح عبدالسلام محمد‌هارون، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
    28. 28.    جامی، عبدالرحمن (1387)؛ بهارستان، به تصحیح اسماعیل حاکمی، تهران، اطلاعات.
    29. 29.    حبیب‌اللهى، ابوالقاسم (1336)؛ ارمغان نوید، مجموعه مقالات و اشعار استاد، به کوشش محمد حبیب‌اللهى اصفهان، میثم تمار.
    30. 30.    الحریری (1398)؛ مقامات الحریری، دار بیروت للطباعة و النشر.
    31. 31.    حلبى، على اصغر (1379)؛ خواندنی­های ادب فارسی، تهران، زوار.
    32. 32.    خردنامه (1378)؛ به کوشش منصور ثروت، تهران، امیرکبیر.
    33. 33.    دامادى، سید محمد (1379)؛ مضامین مشترک در ادب فارسى و عربى، چاپ دوم، تهران، دانشگاه تهران.
    34. 34.  دوفوشه کور، شارل‌هانری (1377)؛ اخلاقیات، مفاهیم اخلاقی در ادبیات فارسی از سده سوم تا سده هفتم هجری، ترجمه: محمد علی امیر معزی و عبد المحمد روح بخشان، مرکز نشر دانشگاهی.
    35. 35.    دهخدا، علی اکبر (1363)؛ امثال و حکم، چاپ ششم، تهران، امیرکبیر.
    36. 36.  الراغب الاصبهانى، ابو القاسم حسین بن محمد (1420)؛ محاضرات الأدباء و محاورات الشعراء و البلغاء، حققه و ضبط نصوصه و علق حواشیه: عمر الطباع، جلد 1و 2، بیروت، شرکة دار الارقم.
    37. 37.    زرین‌کوب، عبدالحسین (1384)؛ نه شرقی نه غربی انسانی، تهران، مؤسسه امیر کبیر.
    38. 38.    زلهایم، رودلف (1408)؛ الامثال العربیة القدیمة، ترجمة: رمضان عبد التواب، بیروت ، مؤسسة الرسالة.
    39. 39.    الزمخشری، ابوالقاسم محمود بن عمر،(1412)؛ ربیع الأبرار و نصوص الأخبار، تحقیق: عبد الأمیر مهنا، بیروت، منشورات مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
    40. 40.    السیوطی، جلال‌الدین (1998)؛ المزهر فی علوم اللغة و انواعها، تحقیق فؤاد علی منصور، بیروت، دار الکتب العلمیة.
    41. 41.    شفیعی کدکنی، محمدرضا (1388)؛ تصحیح و تعلیقات بر منطق‌الطیر، فریدالدین عطار نیشابوری، ویرایش سوم، چاپ هفتم، تهران، سخن.
    42. 42.    الطرطوشی، محمد بن‌الولید (1990)؛ سراج الملوک، تحقیق جعفر البیاتی، الطبعة الأولی، ریاض، الریس للکتب و النشر.
    43. 43.    العاکوب، عیسی (1989)؛ تأثیر الحکم الفارسیة فی الادب العربی فی العصر العباسی، دار طلاس للدراسات و الترجمة و النشر.
    44. 44.    عاملى، شیخ بهاء الدین (1420)؛ الکشکول، بیروت، مؤسسة الأعلمى للمطبوعات.
    45. 45.    عبید زاکانی (1999)؛ کلیات، به اهتمام محمد جعفر محجوب، نیویورک، زیر نظر احسان یار شاطر.
    46. 46.    العسکرى، ابوهلال (1302)؛ التفضیل بین بلاغتی العرب و العجم، فی کتاب التحفة البهیة و الطرفة الشهیة، قسطنطنیة، چاپ الجوائب، ص221- 211.
    47. 47.    العسکرى، ابوهلال (بی‌تا)؛ جمهرة الأمثال، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم و عبدالمجید قطامش، بیروت، دار الجیل.
    48. 48.    عفیفی، رحیم (1383)؛ اساطیر و فرهنگ ایرانی، تهران، توس.
    49. علی (ع)؛ بن ابی طالب (بی‌تا)؛ الدیوان، جمع و ترتیب: عبدالعزیز الکرم، قم کذرخان، کتابخانۀ ارومیه.
    50. 50.    عنصرالمعالى، کیکاووس بن اسکندر (1366)؛ قابوس‌نامه، به اهتمام غلامحسین یوسفى، چاپ سوم، تهران، شرکت انتشارات علمى فرهنگى.
    51. 51.    عوفی، سدید الدین محمد (1384)؛ جوامع‌الحکایات و لوامع‌الروایات، به کوشش جعفر شعار، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
    52. 52.    غفرانی الخراسانی، محمد (1965)؛ عبدالله بن مقفع، الدار القومیة للطباعة و النشر بمصر.
    53. 53.    غنیمى هلال، محمد (بی‌تا)؛ الأدب المقارن، الطبعة الخامسة، بیروت، دار العودة و دار الثقافة.
    54. 54.    فروزانفر، ‌بدیع الزمان (1385)؛ احادیث و قصص مثنوی، ترجمه و تنظیم: حسین داودی، تهران، امیرکبیر.
    55. 55.    محفوظ، حسین علی (1336)؛ متنبی و سعدی، تهران، چاپخانه حیدری.
    56. 56.    محقق، مهدی (1363)؛ تحلیل اشعار ناصر خسرو، تهران، دانشگاه تهران.
    57. 57.    محمدى، محمد (1384)؛ فرهنگ ایرانى پیش از اسلام، چاپ پنجم، تهران، طوس.
    58. 58.    مراد، ریاض عبدالحمید (1407)؛ معجم‌الأمثال العربیة، المملکة العربیة السعودیة، ادارة الثقافة و النشر بالجامعة.
    59. 59.    مستوفی، حمدالله (1339)؛ تاریخ گزیده، به اهتمام عبدالحسین نوایی، تهران، امیرکبیر.
    60. 60.    المسعودى، على بن الحسین (1404)؛ مروج‌الذهب و معادن‌الجوهر، جلد اول، قم، دارالهجرة.
    61. 61.    معلوف، لوئیس (1994)؛ المنجد فى اللغة العربیة، الطبعة الثالثة و الثلاثون، بیروت، دار المشرق.
    62. 62.  مفتاح الحداد، فیصل (1998)؛ الامثال المولّدة و اثرها فی الحیاة الادبیة فی العصر العباسی حتی نهایة القرن الرابع الهجری، منشورات جامعة قاریونس، بنغازی.
    63. 63.    المیدانی، أبوالفضل (2003)؛ مجمع‌الامثال، تحقیق و شرح و فهرسة: الدکتور قصی الحسین، الطبعة الأولی، بیروت، منشورات دار و مکتبة الهلال.
    64. 64.    وکیلیان، احمد (1368)؛ تمثیل و مثل، جلد 2، تهران، سروش.
    65. 65.    یعقوب، امیل بدیع (1415)؛ موسوعة امثال العرب، بیروت، دار الجیل.
    66. 66.    یوسفی، غلامحسین (1368)؛ تصحیح و توضیح بوستان سعدی، چاپ سوم، خوارزمی.
    67. 67.    الیوسى، الحسن (2003)؛ زهرالأکم، تحقیق و شرح و فهرسة: قصى­الحسین، بیروت، دار و مکتبة الهلال.

    ب. مجله­ها

    1. 68.    آذرنوش، آذرتاش (1383)؛ ابوالفتح البستی، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، جلد 4، ص 99-95.
    2. 69.    امیرخیزی، اسماعیل (1344)؛ توقیعات کسری انوشروان، نشریه دانشکده ادبیات دانشگاه تبریز، سال هفتم، شماره چهارم، ص 390-378.
    3. 70.  سبزیان‌پور، وحید (1384الف)؛ بازشناسى منابع حکمت‏هاى عربى کتاب امثال و حکم دهخدا، مجله انجمن ایرانى زبان و ادبیات عربى، شماره 3، ص 69-55.
    4. 71.    --------، (1384ب)؛ جستارى در کشف ریشه‏هاى ایرانى مفاهیم مشترک حکمى متنبى و فردوسی، مجلة فرهنگ، ویژة ادبیّات، ص 123-95.
    5. --------، (1384ج)؛ مقایسۀ حکمت در شاهنامه و متون عربى قرن سوم تا پنجم، مجلة علمى و پژوهشى انجمن ایرانى زبان و ادبیّات عربى، شماره 1، ص 148-127.
    6. 73.    --------، (1385)؛ تأثیر ترجمه عربى کلیله و دمنه بر ادب عربی، معارف، دوره بیست و دوم، شماره پیاپى 64 و 65، ص 114-85.
    7. 74.  --------، (1386)؛ ریشه‌هاى ایرانى امثال و حکم عربى در شعر بهار، فصلنامه علمى و پژوهشى «نامه فرهنگستان»، دوره نهم، شماره اول، شماره 33، ص 96-74.
    8. 75.  --------، (1387الف)؛ بررسی ریشه‌های ایرانی کلیله و دمنه، فصلنامه علمی- پژوهشی علوم انسانی دانشگاه الزهرا (س)؛ سال هیجدهم، شماره 73، ص 104-77.
    9. 76.  --------، (1387ب)؛ تأملی در اندیشه‌های باستانی ایران و تأثیر آن در شاهنامه، ادب فارسی و ادب عربی، مجموعه مقالات همایش منطقه‌ای پیوند پارسیان و اعراب، دانشگاه آزاد اسلامی بابل، ص 819-807.
    10. 77.  --------، (1387ج)؛ مضامین شعر و ادب عربی در دیوان ایرج میرزا، فصلنامه علمی و پژوهشی کاوش نامه، سال نهم، شماره 17، ص 208-154.
    11. 78.    --------، (1388الف)؛ تأثیر پند‌های انوشروان و بزرگمهر بر گلستان سعدی، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تربیت معلم، سال 17، شماره 64، ص 124-91.
    12. 79.    --------، (1388ب)؛ تأثیر نهج‌البلاغه در گلستان سعدی، فصلنامه علوم اسلامی، سال اول، شماره صفر، ص 126-105.
    13. --------، (1388ج)؛ دربارۀ بیتی از گلستان، گزارش میراث، دورۀ دوم، سال سوم، شمارۀ 34، ص 17-14.
    14. 81.  --------، (1388د)؛ نکته‌ای درباره مقاله تاج در دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، گزارش میراث، دوره دوم، سال چهارم، شماره سی و پنجم، مهر و آبان.
    15. 82.  --------، (1389الف)؛ بازنگری در تحلیل و شرح مهدی محقق بر اشعار ناصر خسرو،  دانشگاه یزد، پنجمین گردهمایی انجمن ترویج زبان و ادب فارسی (نشست بین‌المللی)، ص 20-1.
    16. 83.  --------، (1389ب)؛ تأملی در یک ضرب‌المثل ایرانی، الف را نمی‌گویم جانم خلاص، گزارش میراث، دوره دوم، سال پنجم، شماره چهل و یکم، ص24، مهر و آبان.
    17. 84.  --------، (1389ج)؛ تأملی در اندیشه‌های باستانی ایران و تأثیر آن در شاهنامه، ادب فارسی و ادب عربی، کتاب ماه، سال چهارم، شماره 37، پیاپی 151، ص 25-22.
    18. 85.  --------، (1389د)؛ نقبی به روشنایی در جستجوی امثال ایرانی در نظم عربی، مجله علمی و پژوهشی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان، دوره جدید، سال اول، شماره 2، ص 96-69، بهار.
    19. 86.  --------، (1390)؛ نگاهی به پندهای مکتوب بر ابزار و لوازم زندگی ایرانیان باستان و اثر آن بر ادب فارسی و عربی، مجله بوستان ادب دانشگاه شیراز، (مجله علوم اجتماعی و انسانی سابق)؛، سال سوم، شماره اول، پیاپی 7، ص 178-147.
    20. 87.  --------، (1429)؛ تیارات التدلیس فى اسناد کلمات الامام علی(ع)؛ من الجاحظ الى لوئیس معلوف، مجلة العلوم الانسانیة الدولیة للجمهوریة الاسلامیة الایرانیة، السنة الخامسة عشر، العدد 15، 77 الی 89.