بررسی تطبیقی بادة عرفانی در شعر حافظ و ابن فارض

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

چکیده

چکیده
باده­­سرایی یکی از غرض­های برجستۀ شعر غنایی به شمار می­آید که در ادبیّات پارسی و عربی از جایگاه ویژه­ای برخوردار بوده است. همین توجّه و اهمیّت به این مسأله، سبب پدید آمدن دو گونة ادبی در ادبیّات آنها شده که در ادب پارسی «ساقی­نامه» و در ادبیّات عرب «خمریات» نام گرفته است. در این غرض شعری، «شراب» در مفهوم اولیه خود، همان بادۀ انگوری و زمینی است؛ اما در مفهوم ثانویه، به نمادی معنوی برای بیان حالات روحانی و عرفانی بدل می­شود. در این میان، شاعران عارف مسلک، مفهوم روحی و معنوی باده را برای وصف مفاهیم و عقاید خود برگزیده­اند. تعبیر شراب از واژگان کلیدی و کاربردی شعر حافظ شیرازی و ابن فارض مصری، است که این امر سبب بروز تفسیرهای متفاوت و بعضاً متعارضی از شعر آن دو گشته است. گروهی آن را اشارتی به مستی آنها از خلقت الهی تفسیر کرده و در مقابل گـروهی دیگـر از آن تعـریفی زمینی به دست می­دهند. این نوشتار بر آن است تا ضمن ارائـۀ­ تصـویـری درست و شفـاف از مفهوم باده و باده­گساری در جهان­بینی هر دو شاعر، به مقایسۀ تطبیقی اشعارشان در این زمینه بپردازد. شراب در جهان­بینی هر دو شاعر، نه تنها جنبۀ روحی و معنوی، بلکه در برخی از موارد جنبۀ جسمی و مادی نیز پیدا می­کند که این موضوع در اشعار حافظ نسبت به ابن فارض نمود بسیار بیشتری یافته است که گاه شناخت و تمییز را بر مخاطب دشوار می­سازد.
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

الخمر الروحانیة فی شعر الحافظ وابن الفارض

چکیده [English]

الملخّص
الشعر الخمری یُعَدُّ فی إطار الشعر الغنائی الذی له مکانة مرموقة فی الأدبین الفارسیّ والعربیّ. إنّما الإکثار فی العنایة به أدّی إلی ظهور تیّار أدبی فی کلا الأدبین، یسمی فی الفارسیّ «ساقی نامه» وفی العربی «الخمریة». هناک معنیان للخمر فی هذا النوع من الشعر؛ المادی والروحانی واتخذ العرفاء من الشعراء المعنی الأخیر للإعراب عما فی ضمائرهم من العقائد والمفاهیم. إن الخمر هی من الکلمات الرئیسة فی شعر حافظ الشیرازی وابن الفارض المصری ممن صار لهم صیت فی الأدبین الفارسی والعربی و أدّی ذلک إلی تأویلات مختلفة ومتعارضة أحیانا فی شعرهما. هناک من یقول بأنّ الخمر فی أشعارهما تشیر إلی سکرهم الروحی مما خلقه الله من الکائنات ومن یجعلونها فی معناها المادی. نحن فی هذه الدراسة، فضلا عن تبیین الرأی السدید فی معنا الخمر عندهما، نرید دراسة مقارنة بین الشاعرین فی هذا المعنی. سنری أنها عند الحافظ، فضلا عن استعمالها الواسع فی المعنی الروحانی یشوبها أحیانا المعنی المادی و نراه أخری یمزج بینهما مزجا یوقع القارئین والدارسین فی اللبس بحیث یصعب علیهم إخراج معنی واضحاً منهما ولکنّها عند ابن فارض لا یشوبها شیء من المادیة و النتیجة تکون بالتالی أن فکرة الّذین یعتبرون الخمر فی آثار ابن الفارض مادیة بحتة خاطئة و باطلة. فالخمر عنده روحانیة لیس إلّا.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • الکلمات الدّلیلیة: الخمر
  • الحافظ الشیرازی
  • ابن الفارض
  • الأدبین الفارسی والعربی
  • الأدب المقارن
  1. کتابنامه

    الف. کتاب­ها

    • قرآن کریم
    1. ابن الفارض، ابوحفص شرف­الدین عمر بن علی بن مرشد الحموی(1980)؛ دیوان، به تحقیق و شرح فوزی عطوی، الطبعة الثانیة، بیروت، دار صعب.
    2. انوار، امیر محمود (1380)؛ سیر شعر و ادب و مقایسۀ افکار سعدی و متنبی، تهران، انوار دانش.
    3. آشوری، داریوش (1379)؛ عرفان و رندی در شعر حافظ، تهران، نشر مرکز.
    4. بروکلمان، کارل (د.ت)؛ تاریخ الأدب العربی، ترجمه: دکتر عبدالحلیم نجار، جلد سوم، القاهرة، دارالمعارف.
    5. پورنامداریان، تقی (1367)؛ رمز و داستان­های رمزی در ادب فارسی، چاپ دوم، تهران، علمی و فرهنگی.
    6.  جامی، عبدالرحمن (1360)؛ سه رساله در تصوف، لوامع و لوایح در شرح قصیده خمریه ابن فارض و در بیان معارف و معانی عرفانی، با مقدمة ایرج افشار، تهران، انتشارات فرهنگ ایران زمین.
    7. حافظ، شمس­الدین محمّد (1382)؛ دیوان غزلیات حافظ، معانی واژه­ها و شرح ابیاتخلیل خطیب رهبر، چاپ سی و چهارم، تهران، صفی علیشاه.
    8. ______________  (1362)؛ دیوان حافظ، به تصحیح و توضیح پرویز ناتل خانلری، چاپ دوم، تهران، خوارزمی.
    9. ______________ (1386)؛ سروده­های بی­گمان حافظ، به شرح و تصحیح و تحقیق بهروز ثروتیان، تهران، انتشارات امیرکبیر.
    10. حسینی، سیده مرضیه (1385)؛ بررسی تطبیقی گلشن راز و دیوان ابن فارض، شیراز، دانشگاه شیراز.
    11. حلمی، محمد مصطفی (د.ت)؛ ابن الفارض والحب الإلهی، الطبعة الثانیۀ، القاهرة، دار المعارف.
    12. خرمشاهی، بهاء الدین (1374)؛ ذهن و زبان حافظ، چاپ پنجم، تهران، معین.
    13. دوبروین، یوهانس (1378)؛ شعر صوفیانه فارسی، ترجمه:­ دکتر مجد الدین کیوانی، تهران، نشر مرکز.
    14.  رحیمی، مصطفی (1371)؛ حافظ اندیشه، تهران، نشر نور.
    15. زرین­کوب، عبدالحسین (1379)؛ شعر بی­دروغ شعر بی­نقاب، تهران، چاپخانۀ مهارت، چاپ هشتم.
    16.  زهره­وند، سعید (1374)؛ حافظ و ابن فارض، بحثی در مقایسه نظرگاه­های عرفانی حافظ و ابن فارض، تهران، دانشگاه علامه طباطبائی.
    17. سجادی، سید جعفر (1370)؛ فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، تهران، طهوری.
    18. سعدی، عبدالله بن مصلح (1379)؛ کلیات سعدی، تصحیح، مقدمه و تعلیقات و فهارس: بهاء الدین خرمشاهی، چاپ دوم، تهران، دوستان.
    19. سودی بسنوی، محمّد (1366)؛ شرح سودی بر حافظ، ترجمه: عصمت ستارزاده، چاپ پنجم، جلد دوم، تهران، زرین.
    20. شفیعی کدکنی، محمّد رضا (1385)؛ این کیمیای هستی، به کوشش ولی الله درودیان، چاپ اول، تبریز، آیدین.
    21. غنی، قاسم (1386)؛ بحث در آثار و افکار و احوال حافظ، چاپ اوّل، تهران، هرمس.
    22. غنیمی هلال، محمّد (1373)؛ ادبیّات تطبیقی، ترجمه: مرتضی آیت­الله زاده، تهران، امیرکبیر.
    23. الفاخوری، حنّا (1424)؛ الجامع فی تأریخ الأدب العربی، الطبعۀ الثانیۀ، قم، دار ذوی القربی.
    24.  فرغانی، سعید الدین سعید (1398)؛ مشارق الدراری، شرح تائیه ابن فارض، با مقدمه و تعلیقات سید جلال الدین آشتیانی، مشهد، انجمن فلسفه و عرفان.
    25. فروخ، عمر (1989)؛ تاریخ الأدب العربی، المجلد الثالث، الطبعة الخامسة، بیروت، دار العلم للملایین.
    26. کیخای فرزانه، احمدرضا (1375)؛ بررسی اصطلاحات عرفانی در غزلیات سعدی و حافظ، تهران، دانشگاه تربیت معلم.
    27. مطهری، مرتضی (1373)؛ عرفان حافظ، چاپ دهم، تهران، انتشارات صدرا.
    28. مولوی رومی، مولانا جلال الدین محمّد (1351)؛ کلیات شمس تبریزی، به انضمام شرح حال مولوی به قلم بدیع الزمان فروزانفر، چاپ چهارم، تهران، امیرکبیر.
    29. النابلسی،الشیخ عبدالغنی (1998)؛ الصوفیة فی شعر ابن الفارض، تحقیق وإخراج وتقدیم: حامد الحاج عبود، د.م: مطبعة زید بن ثابت.
    30. نصر اصفهانی، محمدرضا (1381 )؛ مقایسۀ صنایع و مضامین ادبی اشعار حافظ و ابن فارض، تهران، دانشگاه تربیت مدرس.
    31. نیکلسون، رینولد آلن (1366 )؛ عرفای اسلام، ترجمه: ماهدخت بانوهمایی، تهران، مؤسسه نشر هما.
    32. ________، (1380)؛ تاریخ ادبیات عرب، ترجمه:کیواندخت کیوانی، تهران، انتشارات ویستار.
    33.  همدانی، امیر سید علی (1362)؛ مشارب الأذواق، شرح قصیدۀ خمریۀ ابن فارض مصری در بیان شراب محبت، با مقدمه و تصحیح محمد خواجوی، تهران، مولی.

    ب. مجله­ها

    1. ابوالحسنی، محمّدعلی (1390 )؛ بررسی اجمالی اندیشه­های مشترک مولانا و ابن فارض، فصلنامة مطالعات عرفانی کاشان، شمارة سیزدهم، صص 5 – 34.
    2. برزگر خالقی، محمّد رضا و رقیه نیساری تبریزی (1389 )؛ بررسی مضامین مشترک ساقی نامه­های ابن فارض و فضولی بغدادی، فصلنامة لسان مبین قزوین، سال دوم، شمارة دوم، صص1 -19.
    3. الحداد، عباس یوسف (2000)؛ ابن الفارض، سیرة الحیاة و مسیرة التجربه، مجلة العربی، عدد 494.
    4. راثی، محسن (1381 )؛ مضامین مشترک میان حافظ و ابن فارض، مجلة دانشکدة ادبیّات و علوم انسانی دانشگاه تهران، دورة 183، صص 117- 140.
    5. زهره­وند، سعید (1390)؛ عشق و مستی در شعر ابن فارض و حافظ، فصلنامۀ نقد و ادبیات تطبیقی، دانشگاه رازی کرمانشاه، سال اوّل، شمارة 3، صص 51-82.
    6. زیبابیی­نژاد، مریم و نجف جوکار (1387)؛ نگرشی بر تحول بنیادی تعبیرات و اصطلاحات استعاری از سبک خراسانی به سبک عراقی، نشریة علمی- پژوهشی گوهر گویا، سال دوم، شمارة هفتم، صص 28 -41.
    7. میرقادری، سید فضل الله (1384)؛ بررسی تطبیقی ویژگی­های عشق در شعر حافظ شیرازی و ابن فارض مصری، مجلة علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، دورة  بیست و دوم، شمارة سوم، صص 165 - 184.