ناسازوارگی در سروده‌های عرفانی (مطالعة موردپژوهانه: دیوان کبیر «ابن عربی» و دیوان «ابن فارض»)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

چکیده

چکیده
یکی از انواع آشنایی‌زدایی در زبان، انتخاب بیان پارادوکسی است. پارادوکس در زمرة قوانین شناخته شدة رستاخیز کلمات در حوزة بوطیقای جدید و زبان‌شناسی قرار دارد. ادیبان عرب در بهره‌گیری از این ترفند ادبی غافل نمانده‌اند. آنان به ویژه در ادبیّات عرفانی غنی‌ترین جلوه‌های پارادوکسی زبان را به کار گرفته‌اند. آمیختگی عرفان با ادب و تحوّل تکاملی ادبیّات از سادگی به ژرفایی را می‌توان مهم‌ترین عامل گسترش ناسازوارگی در ادب عربی برشمرد. در بلاغت صوفی، محور جمال‌شناسی شکستن عرف و عادت‌های زبانی است. در مرکز این قلمرو استتیک غلبة موسیقی و شطح (پارادوکس) بر دیگر جوانب بیان هنری کاملاً آشکار است.
با واکاوی در دیوان کبیر«ابن عربی»و«ابن فارض» درمی‌یابیم که هرچه از عرفان زاهدانه به عرفان عاشقانه گرایش پیدا می‌کنیم، بسامد ناسازوارگی بیشتر می‌شود؛ و هرچه فاصلة میان دوسویة ناساز‌واره در دیوان «ابن عربی» و «ابن فارض» کمتر می‌شود بر بلاغت سخن آنان افزوده می‌شود و پایه و مایة سخن آنان را بالاتر می‌برد.
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

التناقض الظاهری فی الأشعار العرفانیّة علی أساس دیوان «ابن عربی» الکبیر و دیوان «ابن فارض

چکیده [English]

الملخّص
من ضروب الانزیاح فی اللّغة اختیار التّناقض الظّاهری الّذی یعدّ فی زمرة القوانین المألوفة لقیامة الکلمات فی مجال فنون الشّاعر الحدیثة ومجال علم الجمال. الأدباء العرب لم یکونوا غافلین عن استخدام هذة الحیلة الأدبیّة.لاسیّما هم قاموا باستخدام أغنی الوجوه المتناقضة فی الأدب العرفانی. یعتبر امتزاج العرفان بالأدب وأیضا التیّار التطوّری من البساطة إلی التّعقید من أهمّ عوامل امتداد التناقض الظّاهری فی الأدب. بلاغة الصّوفی محور حطم المجاملات والتّقالید اللّغویّة فی نطاق الأصوات والموسیقی کانت أو فی نطاق المعانی. فی ارتکاز علم الجمال تکتشف غلبة الموسیقی والشطح علی الجوانب الفنیّة الأخری.
بحثنا فی دیوانی «ابن عربی» و «ابن فارض» واجدین التّناقض الظّاهری یکثر فی العرفان التّقشّفی بالنّسبة إلی العرفان الغرامیّ. مهما تقلّ مسافة بین طرفی التّناقض الظّاهری فی دیوانی «ابن عربی» و «ابن فارض» یرتفع مستوی ومغزی بلاغة کلامهما.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • الکلمات الدّلیلیّة: التّناقض الظّاهری
  • ابن عربی
  • ابن فارض
  • الشّعر العربی
  • الشطح
  • العرفان
کتابنامه
الف. کتاب­ها   
1. ابن خلکان، شمس­الدّین أحمد (1364)؛ وفیات الأعیان وأنباء أبناء الزّمان، تحقیق: إحسان عبّاس، الطبعة الثانیة، قم: منشورات الرّضی.
2. ابن سینا (1043) الإشارات والتّنبیهات، تهران: دفتر نشر کتاب.  
3. ابن عبد ربّه (1984 م)؛ العقد الفرید، تحقیق: احمد امین، القاهرة: دار الکتاب المصریّة.
4. ابن عربی (1428 هـ)؛ دیوان، شرح و تقدیم: نواف الجرّاح، الطبعة الثّالثة، بیروت: دار صادر.
5. ابن فارض (1980 م)؛ دیوان،حقّقه وشرحه: فوزی عطوی، بیروت: دار الصّعب.
6. ابونواس (1986 م)؛ دیوان، بیروت: دار بیروت للطّباعة والنّشر.
7. الهامی، داود (1379)؛ داوری‌های متضاد دربارة محیی­الدّین عربی، قم: مکتب اسلام.
8. بقلی شیرازی، ابومحمّد روزبهان (1360)، شرح شطحیات، تصحیح: هانری کربن، تهران: انجمن ایران شناسی فرانسه و کتابخانة طهوری.
9. جرجانی، عبدالقاهر (1939)؛ أسرار البلاغة، مصر: دار المنار.
10. حلمی، محمّد مصطفی (لاتا)؛ ابن فارض والحبّ الإلهی، الطبعة الثّانیة، قاهرة: دارالمعارف.
11. الخطیب، علی أحمد عبد الهادی (2001)؛ فی الرّیاض الأدب الصّوفی، القاهرة: دارالنهضة الشرق.
12. خلیل، موسی (2003)؛ بنیة القصیدة العربیّة، دمشق: إتّحاد الکتّاب العرب.
13. داد، سیما (1385)؛ فرهنگ اصطلاحات ادبی،انتشارات مروارید، تهران: چاپ سوّم.
14. دیچز، دیوید (1366)؛ شیوه­های نقد ادبی، ترجمه: غلامحسین یوسفی و محمّدتقی صدقیانی، تهران: علمی.
15. سنایی غزنوی (بی­تا)؛ دیوان، به سعی و اهتمام: مدرّس رضوی، چاپ چهارم، تهران: انتشارات سنایی.
16. شفیعی­کدکنی، محمّدرضا (1381)؛ موسیقی شعر، چاپ هفتم، تهران: انتشارات آگاه.
17. ------------------- (1384)؛ مفلس کیمیا فروش، نقد و تحلیل شعر انوری، چاپ سوّم، تهران: سخن.
18. ضرابیها، محمّد ابراهیم (1384)؛ زبان عرفان، تهران: انتشارات بیدل.
19. غریّب، رز (1378)؛ نقد بر مبنای زیبایی شناسی و تأثیر آن در نقد عربی، ترجمه: نجمه رجائی، مشهد: دانشگاه فردوسی.
20. فرغانی، سعیدالدّین سعید (1398)؛ مشارق الدراری، مشهد: دانشگاه فردوسی.
21. فولادی، علی­رضا (1378)؛ زبان عرفان، تهران: نشر فراگفت.
22. کندی، محمّدعلی (2010)؛ فی لغة القصیدة الصوفیة، الطبعة الأولی، بیروت: دار الکتاب الجدیدة المتّحدة.
23. متنبّی (1248)؛ دیوان، شرحه و ضبطه: عبدالرّحمن البرقوقی، مصر: المطبعة الرّحمانیة.
24. محمودیان، فاطمه (1388)؛ پارادوکس در شعر معاصر فارسی، پایان­نامة کارشناسی­ارشد، دانشگاه کاشان.
25.  وحیدیان کامیار، تقی (1379)؛ بدیع از دیدگاه زیبایی­شناسی، چاپ اوّل، تهران: دوستان.
26. ولفسن، هری اوسترین (1369)؛ فلسفة علم کلام، تهران: مؤسّسة الهدی. 
27. وهبه، مجدی (1989)؛ معجم المصطلحات العربیة، الطبعة الثّانیة، بیروت: مکتبة لبنان.
28. ویل دورانت (1391)؛  لذات فلسفه، ترجمه: عبّاس زریاب خویی، چاپ بیست و سوّم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
29.  ویلیام، جیمز (1367)؛ دین و روان، ترجمه: مهدی قاینی، قم: دار الفکر.
30. همدانی، عین­القضات(1360)؛ نامه­های عین­القضات همدانی، رسالة شکوی الغریب، ترجمه و تحشیه: قاسم انصاری، چاپ اوّل، تهران: منوچهری.
31. A s Hornby (2005), Advanced learners Dict onary, Danesh parvar, Tehran York 2 (34) ura link David B. (Editor in chief). (1962) Webster s New Dictionary  New Word.
32.Oxford -Simpson A. Weiner E.S.C. (1989), The Oxford English Dictionary Oxford University Press Oxford.
ب. مجلّه­ها
33. راستگو، سیّد محمّد (1368)؛«خلاف آمد»،کیهان فرهنگی، سال ششم، شمارة 9، صص 32-29.
34. شفیعی­کدکنی، محمّدرضا (1380)؛ «از عرفان تا فرمالیسم روس»، فصلنامة هستی، دورة دوّم، شمارة 3، صص 28-12.
35. صیادی­نژاد، روح­الله (1389)؛ «پارادوکس در شعر معاصر عرب»، مجلّة زبان وادبیّات عربی، دانشگاه فردوسی مشهد، شمارة 2، صص 73-96.
36. وثوقی، حسین (1374)؛ «ویژگی‌های عبارت­های متناقض‌نما و توصیف آنها در غزلیات عطّار»، مجلّة علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، 10 (2)، صص 33-64.