بهار و ادب عربی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه زبان و ادبیّات عربی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف‌آباد

2 دانشیار گروه زبان و ادبیّات عربی، دانشگاه اصفهان

چکیده

در مقاله‌ای که پیش رو دارید، نگارندگان با در نظرداشتِ پژوهش‌های پیشین دربارة اثرپذیریِ ملک‌الشّعرای بهار از قرآن، حدیث، امثال، حکم و متون نظم عربی و به روش توصیفی - تحلیلی، نویافته‌های خود را در این باره با سامانی دیگر نمایانده‌اند. در این راستا، نتایج جست‌وجو در سرچشمه‌های عربیِ برخی از سروده‌های بهار و انواع بهره‌برداری‌های وی از ادب عربی در سه بخش همسانی‌های شعر بهار با شعر عربی، تمثّل به امثال و حکم عربی و ترجمة منظوم شعر عربی عرضه گشته است. از مهم‌ترین یافته‌های جستار حاضر، می‌توان به این نکته اشاره کرد که اثرپذیری بهار از ادب عربی غالباً با ابتکار و نوآوری و بازسرایی همراه است و به هیچ روی، بوی تقلید از آن استشمام نمی‌شود و به همین سبب، بازشناسیِ نمونه‌های فراگیری او بسیار دشوار است.
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

الشّاعر بهار والأدب العربی

نویسندگان [English]

  • سید کمال موسوی 1
  • سید محمدرضا ابن الرسول 2
چکیده [English]

حاول المؤلّفان فی المقال الحاضر أن یقدّما حصیلة بحثهما واعتمادا على الدراسات السابقة الّتی صنفت فی مجال تأثّر الشاعر ببهار وأخذه من القرآن الکریم والحدیث والأمثال والنصوص الشعریة، علی أساس المنهج الوصفی التحلیلی. عرضنا نتائج البحث بهذا الصدد إثر البحث فی ینابیع الأدب العربی ومناجمه التی تأثّر بها الشاعر بهار فی قصائده والأنواع التی استثمرها فی ثلاثة أقسام؛ التشابه فی الصورة والدلالة بین شعر بهار والشعر العربی، استشهاد بهار بالأمثال العربیة و ترجمته المنظومة للشعر العربی. من أهم ما توصلت إلیه هذه الدراسة أنّ تأثّر بهار وأخذه من الأدب العربی یرافقه فی أحایین کثیرة الإبداعُ والخلق وإعادة الإنشاد من دون التقلید. فعلیه یصعب - إلی حدّ ما - الکشفُ وإزاحة الستار عن مواضع استلهامه.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • الأدب المقارن
  • ملک الشّعراء بهار
  • الأدب العربی
  • إعادة البناء
  • الشّعر العربی
  • کتاب‌نامه

    الف: کتاب‌ها

    • ·  قرآن کریم.

    1. إبراهیم، محمّد حافظ (بی‌تا)؛ دیوان حافظ إبراهیم، تحقیق أحمد أمین، أحمد الزین و إبراهیم الأبیاری، بیروت: دار الجیل.

    2. ابن أبی الحدید، عبدالحمید بن هبة الله (1996 م)؛ شرح نهج البلاغة، تحقیق محمّد أبوالفضل إبراهیم، الطّبعة الثّانیة، بیروت: دار الجیل.

    3. ابن الجوزی، أبوالفرج عبدالرحمن بن علی (بی‌تا)؛ أخبار الحمقی والمغفلین، بیروت: المکتب التجاری.

    4. ابن رشیق القیروانی، حسن بن رشیق (2001 م)؛ العمدة فی محاسن الشّعر وآدابه، تحقیق محمّد عبدالقادر أحمد عطا، بیروت: دار الکتب العلمیة.

    5. ابن عبد ربّه، احمد بن محمّد (1987 م)؛ العقد الفرید، تحقیق مفید محمّد قمیحة، الطّبعة الثّالثة، بیروت: دار الکتب العلمیة.

    6. ابن منظور، محمّد بن مکرم (2005 م)؛ لسان العرب، مراجعة وتدقیق: یوسف البقاعی، إبراهیم شمس‌الدین ونضال علی، بیروت: مؤسّسة الأعلمی للمطبوعات.

    7. ابوحیّان التّوحیدی، علی بن محمّد (بی‌تا)؛ الإمتاع والمؤانسة، تحقیق: أحمد أمین وأحمد الزّین، بیروت: مکتبة الحیاة.

    8. الأحدب الطرابلسی، إبراهیم بن سیّد علی (بی‌تا)؛ فرائد اللآل فی مجمع الأمثال، بی‌جا، بی‌نا.

    9. امین‌مقدسی، ابوالحسن (1386)؛ ادبیّات تطبیقی با تکیه بر مقارنة ملک‌الشّعراء محمّدتقی بهار و امیرالشّعراء احمد شوقی، تهران: دانشگاه تهران.

    10. بهار، محمّدتقی (1351)؛ ب‍ه‍ار و ادب‌ فارسی: مجموعة یکصد مقاله از ملک‌الشّعراء بهار، به کوشش محمّد گلبن، ب‍ا م‍ق‍دّمة‌ غلامحسین یوسفی، تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.

    11. ---------- (1358)؛ دیوان اشعار شادروان محمّدتقی بهار «ملک‌الشّعرا»، چاپ چهارم، تهران: امیرکبیر.

    12. الثّعالبی، عبد الملک بن محمّد (1983)؛ التّمثیل والمحاضرة، تحقیق: عبد الفتاح محمّد الحلو، [بی‌جا]: الدّار العربیّة للکتاب.

    13. --------------- (1966)؛ خاصّ الخاص، مقدّمة حسن الأمین، بیروت: دار مکتبة الحیاة.

    14. --------------- (2000)؛ یتیمة الدّهر فی محاسن أهل العصر، شرح وتحقیق مفید محمّد قمیحة، بیروت: دار الکتب العلمیة.

    15. جابری، حسن (1335)؛ جوهر الجواهر: در نصایح و محاسن اخلاق و معارف و بدایع امثال و نوادر گفتار، اصفهان: خالقی.

    16. الجاحظ، عمرو بن بحر (2003)؛ کتاب الحیوان، تحقیق إبراهیم شمس الدّین، بیروت: مؤسّسة الأعلمی للمطبوعات.

    17. الجرجانی، علی بن عبدالعزیز (بی‌تا)؛ الوساطة بین المتنبّی وخصومه، تحقیق وشرح محمّد ابوالفضل ابراهیم وعلی محمّد البجاوی، بیروت: المکتبة العصریة.

    18. الحریری، قاسم بن علی (2003)؛ درة الغواص فی أوهام الخواص، تحقیق محمّد أبوالفضل إبراهیم، بیروت: المکتبة العصریة.

    19. الحصری، ابراهیم بن علی (بی‌تا)؛ زَهْر الآداب وثمر الألباب، شرح وتحقیق زکی مبارک ومحمّد محیی الدّین عبدالحمید، الطّبعة الرّابعة، بیروت: دار الجیل.

    20. حلاّج، حسین بن منصور (1343)؛ دیوان، تصحیح داود شیرازی، تهران: سنائی.

    21. الخطیب القزوینی، جلال الدّین محمّد بن عبد الرّحمن (2008)؛ الإیضاح فی علوم البلاغة، تحقیق وتعلیق وفهرسة غرید الشّیخ محمّد وإیمان الشّیخ محمّد، بیروت: دار الکتاب العربی.

    22. الخلایلی، کمال (1998 م)؛ معجم کنوز الأمثال والحکم العربیة (النّثریة والشّعریة)، بیروت: مکتبة لبنان ناشرون.

    23. دامادی، سید محمّد (1379)؛ مضامین مشترک در ادب فارسی و عربی (شامل هزار مدخل)، ویرایش 2، تهران: دانشگاه تهران.

    24. دهخدا، علی‌اکبر (1386)؛ امثال و حکم، چاپ چهاردهم، تهران: امیرکبیر.

    25. الرّاغب الأصفهانی، حسین بن محمّد (بی‌تا)؛ محاضرات الأدباء ومحاورات الشّعراء والبلغاء، بیروت: دار مکتبة الحیاة.

    26. سبط ابن التّعاویذی، أبوالفتح محمّد بن عبیدالله (1903)؛ دیوان، قد اعتنی بنسخه وتصحیحه: د. س. مرجلیوث، مصر: مطبعة المقتطف.

    27. الشریشی، أحمد بن عبدالمؤمن (2006)؛ شرح مقامات الحریری، وضع حواشیه إبراهیم شمس‌الدین، الطّبعة الثّانیة، بیروت: دار الکتب العلمیة.

    28. شمس العلمای گرکانی، محمّدحسین (1377)؛ ابدع البدایع، جامع‌ترین کتاب در علم بدیع فارسی، به اهتمام حسین جعفری. با مقدّمة جلیل تجلیل، تبریز: احرار.

    29. الشّیخ البهائی، محمّد بن الحسین (1378)؛ الکشکول، صححه وعلّق علیه محمّد صادق نصیری سرابی، قم: شرکت طبع ونشر.

    30. صفی‌پور، عبدالرحیم بن عبدالکریم (8-1297)؛ منتهی الأرب فی لغة العرب، چاپ سنگی قطع رحلی، به خطّ کربلایی محمّد حسین الطهرانی، بی‌جا: بی‌نا.

    31. الطّغرائی، حسین بن علی (1976)؛ دیوان الطّغرائی، تحقیق: علی جواد الطّاهر ویحیی الجبوری، بغداد: منشورات وزارة الإعلام.

    32. عبّاس بن الأحنف (1954)؛ دیوان العبّاس بن الأحنف، شرح وتحقیق: عاتکة الخزرجی، القاهرة: دار الکتب المصریة.

    33. العتبی، محمّد بن عبدالجبار (1374)؛ ترجمة تاریخ یمینی، به انضمام خاتمة یمینی، ترجمة ابوالشرف ناصر بن ظفر جرفادقانی، تصحیح جعفر شعار، تهران: علمی و فرهنگی.

    34. عنصر المعانی، کیکاوس بن اسکندر (1378)؛ قابوس‌نامه، به اهتمام و تصحیح غلامحسین یوسفی، تهران: علمی و فرهنگی.

    35. گویارد، ام. اف، (1374)؛ ادبیات تطبیقی، ترجمة علی‌اکبر خان‌محمّدی، تهران: پاژنگ.

    36. المتّقی، علی بن حسام الدّین (1993)؛ کنز العمّال فی سنن الأقوال والأفعال، ضبطه وفسّر غریبه: بکری حیانی، صحّحه ووضع فهارسه ومفتاحه: صفوة السّقا، بیروت: مؤسّسة الرسالة.

    37. المتنبّی، أبو الطّیّب (1986)؛ شرح دیوان المتنبّی، عبد الرحمن البرقوقی، بیروت: دار الکتاب العربی.

    38. مسعود سعد سلمان (1364)؛ دیوان مسعود سعد، به تصحیح و اهتمام مهدی نوریان، اصفهان: کمال.

    39. موسی، فردوس موسی (2006)؛ منظومة مرآة العبرة (آئینه عبرت) لملک الشّعراء بهار، دراسة وترجمة، مصر: بی‌نا.

    40. مولوی، جلال‌الدّین محمّد (1389)؛ شرح جامع مثنوی معنوی، کریم زمانی، ویراست 2، چاپ پانزدهم، تهران: اطّلاعات.

    41. المیدانی، أحمد بن أحمد (2003)؛ مجمع الأمثال، تحقیق وشرح وفهرسة قصی الحسین، بیروت: دار ومکتبة الهلال.

    42. الهاشمی، سید أحمد (بی‌تا)؛ جواهر الأدب فی ادبیّات وإنشاء لغة العرب، الطّبعة الثّلاثون، القاهرة: دار الفکر.

    43. هلال، محمّد غنیمی (1965)؛ مختارات من الشّعر الفارسی، القاهرة: الدّار القومیة.

    44. یاقوت الحموی، یاقوت بن عبدالله (1992)؛ معجم الأدباء (إرشاد الأریب إلی معرفة الأدیب)، تحقیق: إحسان عبّاس، بیروت: دار الغرب الإسلامی.

    45. ------------------- (1977)؛ معجم البلدان، 5 ج، بیروت: دار صادر.

    46. ------------------- (1380)؛ معجم البلدان، ترجمة علینقی منزوی، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.

    ب: مجلاّت

    47. داناسرشت، اکبر (1350)؛ «نمونه‌ای از ترجمه و اقتباسات شعری»، مقالات و بررسی­ها، دفتر هفتم و هشتم، صص 158-161.

    48. سبزیان‌پور، وحید (1386)؛ «ریشه‌های ایرانی امثال و حکم عربی در شعر بهار»، نامة فرهنگستان، سال 9، شمارة 1، (پیاپی 33)، صص 74-95.

    49. شمیسا، سیروس (1358)؛ «هنر بهار در صنعت ترجمه»، آینده، سال 5، صص 266-277.

    ج: پایان‌نامه

    50. رحیمی، محمّد (1393)؛ نقد التّرجمة الفارسیّة المنظومة للشّعر العربی التّقلیدی، پایان‌نامة دکتری، استاد راهنما نرگس گنجی، مشاور سیّد محمّدرضا ابن‌الرّسول، گروه عربی دانشگاه اصفهان.