نوع شناسی تطبیقی حماسه در ادبیات فارسی و عربی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه زبان و ادبیّات عربی، دانشگاه بیرجند

2 کارشناس‌ارشد ادبیّات تطبیقی، دانشگاه بیرجند

چکیده

حماسه یکی از انواع ادبی است که اعمال پهلوانی و حوادث خارق‌العاده را به زبان فاخر روایت می‌کند. افلاطون و ارسطو از اولین کسانی بودند که به بحث و پژوهش درباره انواع ادبی پرداخته‌اند. این تحقیق برآن است تا حماسه‌های ایران را با ویژگی‌هایی که برای حماسه‌های جهان ذکر کرده‌اند، تبیین نماید. یافته‌ها بیانگر آن است که میان حماسه‌های ایران و جهان به جز چند اختلاف جزئی، تفاوت‌ی اساسی‌ وجود ندارد. این پژوهش با رویکرد تاریخی- توصیفی تلاش نموده تا حماسه را در زبان فارسی و عربی بررسی کند، سپس آن‌ها را با هم مقایسه نماید. در حوزه ادبیات تطبیقی باید به این نکته اشاره کنیم که پژوهشگران انواع ادبی، معتقدند اعراب به دلیل خصوصیات فرهنگی، منطقه‌ای، قومی و زبانی، توانایی سرودن حماسه‌ای نظیر شاهنامه و ایلیاد را نداشته‌اند. آنها آثار حماسی دیگر ملل را با نام «ملحمه» می‌شناسند و واژه «حماسه» در ادبیات عرب، ژانر و نوع ادبی به‌شمار نمی‌رود و در فخر و مباهات، رجز خوانی و برشمردن ویژگی‌های قبیله، خلاصه می‌شود. اما این بدان معنا نیست که ادب عربی از این گونه‌ی ادبی کاملاً تهی است و اعراب در ادوار مختلف تاریخی نسبت به آن بیگانه بوده‌اند. علاوه بر وجود اشعار حماسی و شاعران حماسه‌سرا در عصور مختلف ادبی، در دوره مملوکی افزون بر حماسه‌های تاریخی، شاهد شکوفایی حماسه‌های دینی هستیم که در ادبیات فارسی از نظر طول قصیده و تنوّع مضامین، اثری از آنها یافت نمی‌شود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

علم الملاحم فی الأدبین الفارسی و العربی: دراسه مقارنه

نویسندگان [English]

  • احمد لامعی کیو 1
  • سید مهدی ارفعی 2
چکیده [English]

الحماسة هی نوع أدبیّ تتناول بأسلوب روائیّ موضوع البطولة وسیر الأبطال فی جوّ من الخوارق وتضخیم الأحداث التاریخیّة، ویغلب علیها الطابع الأُسطوریّ. إنّ فیلسوفَی الیونان أفلاطون وأرسطو، هما اللّذانِ حدّدا خصائص الملحمة تحدیداً فنّیّاً. یحاول هذا البحث أن یقارن بین الحماسة فی الأدبین الفارسیّ والعربیّ، مُعتمداً علی المَنهَج الوصفیّ و التاریخیّ، مبیّناً مواصفات الملاحم الإیرانیّة والعالمیّة الشهیرة. توصّلت الدراسة إلی نتائج مؤدّأها أنَّه لیس بین تلک الملاحم- بغضّ النظر عن بعض الأمور البسیطة- فروق أساسیّة. إضافةً إلی ذلک، یری الباحثون فی دراسات الأنواع الأدبیّة، أنَّه لاتوجد فی الأدب العربیّ ملاحم کالشاهنامة والإلیاذة ویرجع ذلک لأسباب ثقافیّة، إقلیمیّة، قومیّة ولغویّة. ولذلک، کان تستعمل الأعراب «ملحمة» بدل «حماسة» وکانوا یطلقون لفظة «الحماسة» علی الفخر وتعداد الفضائل. بعبارة أُخری نستطیع أن نقول إنَّ الملحمة فی الأدب العربیّ – قبل عصرنا الحاضر- لم تکن نوعاً أدبیّاً بعینه، بل تُذکَرُ ضمن الفخر والرثاء و... عادةً. وهذا لایعنی أنّ الأدب العربی تخلو من الحماسة کلّیّاً ولم یکن الأعراب یعرفونها علی الإطلاق فی العصور التاریخیّة المختلفة. ففی العصر المملوکی علی سبیل التمثیل لا الحصر، لقد حاول عدد من الشعراء الکبار أن یسدّوا هذا الفراغ بالملاحم الدینیّة، فنظموا أطول القصائد وأخصبها مضموناً فی تاریخ الإسلام والسیرة النبویّة، التی یُمکن تسمیتها بـ «الملحمة النبویّة»، بینما لا نعثر علی هذا النوع فی الأدب الفارسیّ.

کلیدواژه‌ها [English]

  • الأجناس الأدبیّة
  • علم الأنواع
  • الحماسة والملحمة
  • الأدب الفارسیّ والعربیّ
کتابنامه
الف: کتاب­ها
1. آبرامز، مایر هاروارد (1384)؛ فرهنگ توصیفی اصطلاحات ادبی انگلیسی - فارسی، ترجمة سعید سبزیان، چاپ اوّل، تهران: رهنما.
2. ابن منظور، محمّد بن مکرَّم بن علی (1996)؛ لسان العرب، الطّبعة الأولی، الجزء الثّالث، بیروت: دار إحیاء التّراث العربی.
3. أنیس، ابراهیم (1965)؛ موسیقی الشّعر، القاهرة: دار المعارف.
4. باشا، عمر موسی (2004)؛ تاریخ الأدب العربی (العصر المملوکی)، دمشق: دار الفکر.
5. ثروت عبدالسّمیع، محمّد (2011)؛ التّأثیر والتّأثّر بین الأدب العربی والآداب الأخری، القاهرة: الهیئة المصریة العامة الکتاب.
6. جاد حسن، حسن و زملاؤه (2012)؛ الأدب العربی بین الجاهلیة والاسلام، دمشق: نشر دار العرب.
7. رزمجو، حسین (1370)؛ انواع ادبی و آثار آن در زبان فارسی، چاپ اوّل، مشهد: آستان قدس رضوی.
8. شمیسا، سیروس (1389)؛ انواع ادبی، چاپ چهارم، تهران: میترا.
9. صفا، ذبیح‌الله (1389)؛ حماسه‌سرایی در ایران، چاپ نهم، تهران: امیرکبیر.
10. ضیف، شوقی (1963)؛ دراسات فی الشّعر العربی المعاصر، الطّبعة السّابعة، القاهرة: دار المعارف.
11. طه حسین (1950)؛ من حدیث الشّعر والنّثر، القاهرة: دار المعارف.
12. عبادیان، محمود (1369)؛ سنّت و نوآوری در حماسه‌سرایی، تهران: گهر.
13. ----------- (1379)؛ انواع ادبی (شمّه‌ای از سیر گونه­های ادبی در تاریخ ادبیّات فارسی)، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی.
14. ----------- (1390)؛ گزیدة زیباشناسی هگل، چاپ سوّم، تهران: نشر فرهنگستان هنر «متن».
15. غنیمی هلال، محمّد (1390)؛ ادبیّات تطبیقی: تاریخ و تحوّل، اثرپذیری و اثرگذاری فرهنگ و ادب اسلامی، ترجمة سیّد مرتضی آیت­اله­زاده شیرازی، چاپ دوّم، تهران: امیرکبیر.
16. الفاخوری، حنّا (2003)؛ الموجز فی الأدب العربی وتاریخه، الطبّعة الثّالثة، المجلّد الأوّل، بیروت: دار الجیل.
17. فرای، نورتروپ (1377)؛رمز کل: کتاب مقدّس و ادبیّات، ترجمة صالح حسینی، چاپ اوّل، تهران: نیلوفر.
18. فروخ، عمر (1997)؛ تاریخ الأدب العربی، الجزء الاوّل، بیروت: دار العلم للملایین.
19. کفافی، محمّد عبد السّلام (1971)؛ فی الأدب المقارن؛ دراسات فی نظریّة الأدب والشّعر القصصی، الطّبعة الأولی، بیروت: دار النّهضة العربیة.
20. کهنمویی­پور، ژاله؛ نسرین‌دخت خطاط و علی افخمی (1381)؛ فرهنگ توصیفی نقد ادبی (فرانسه - فارسی)، چاپ اوّل، تهران: دانشگاه تهران.
21. مختاری، محمّد (1368)؛ حماسه در راز و رمز ملّی، چاپ اوّل، تهران: قطره.
22. مرتضوی، منوچهر (1372)؛ فردوسی و شاهنامه، چاپ دوّم، تهران: مؤسّسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
23. ناصیف، إمیل (1413)؛ أروع ما قیل فی الفخر والحماسه، الطّبعة الأولی، بیروت: دار الجیل.
ب: مجلاّت
24. پورنامداریان، تقی (1386)؛ «انواع ادبی در شعر فارسی»، مجلّة دانشکدة ادبیّات و علوم انسانی، دانشگاه قم، سال اوّل، شمارة 3، صص 7-22.
25. جعفرپور، میلاد و مهیار علوی­مقدّم (1392)؛ «نگاهی انتقادی به نو ع ادبی حماسه در ادبیّات فارسی»، مجلّة شعرپژوهی (بوستان ادب) دانشگاه شیراز، سال پنجم، شمارة چهارم، صص 41-66
26. جواری، محمّدحسین و محسن آسیب­پور (1389)؛ «طبقه‌بندی انواع ادبی از منظر نظریّه‌پردازان مکتب رمانتیسم»، مجلّة نقد زبان و ادبیّات خارجی، شمارة 1، صص 33-56.
27. جوکار، منوچهر (بی­تا)؛ «آیا شاهنامه ملحمه است؟»، مجلّة تاریخ ادبیّات، شمارة 3/63، صص 77-100.
28. دارم، محمود (1381)؛ «انواع ادبی»، کتاب ماه ادبیّات و فلسفه، شمارة 54 و 55، صص 40-47.
29. رفیعی­راد، زهرا (1379)؛ «تأملی در ادبیّات حماسی عرب در عصر حاضر»، مجلّة دانشکدة ادبیّات و علوم انسانی دانشگاه تهران، دورة 44، شمارة 156، صص 397-416.
30. شفیعی کدکنی، محمّدرضا (1352)؛ «انواع ادبی در شعر فارسی»، مجلّة خرد و کوشش، شمارة 11 و 12، صص 96-119.
31. فاضلی، محمّد (بی­تا)؛ «حماسه‌سرایی در ادبیّات عرب»، مجلّة دانشکدة ادبیّات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، سال بیست و سوّم، شمارة 3 و 4، صص683 - 709
ج: پایان­نامه­ها
32. امیری خراسانی، احمد (1374)؛ مفاخره و تحوّل آن در شعر فارسی از آغاز تا حافظ (قرن هشتم)، پایان­نامة دکتری، تهران: دانشگاه تربیت مدرّس.
33. زرقانی، علی (1388)؛ بررسی موضوعی شعر بولس سلامه، پایان‌نامة کارشناسی­ارشد، مشهد: دانشگاه فردوسی.
34. سبزیان­پور، وحید (1380)؛ مقایسة تصویرگری­های حماسی فردوسی و متنبّی، پایان­نامة دکتری، تهران: دانشگاه تربیت مدرّس.
35. صدیقی، علیرضا (1385)؛ مقایسة حماسه‌سرایی در ایران و هند با تکیه ‌بر شاهنامه و مهابهاراتا، پایان­نامة دکتری، تهران: دانشگاه تربیت مدرّس.
36. غفاریان صرافیان، منصور (1376)؛ حماسه در ادبیّات فارسی، پایان‌نامة کارشناسی­ارشد، مشهد: دانشگاه فردوسی.
37. کرامتی­مقدّم، سیّد علی (1389)؛ پیوند حماسه و عرفان، پایان‌نامة کارشناسی­ارشد، مشهد: دانشگاه آزاد اسلامی.
38. لامعی گیو، احمد (2006)؛ المدائح النّبویة فی عصر الممالیک البحریة، أطروحة الدّکتوراه، بیروت: جامعة القدیس یوسف.