پرتوی از تأثیر فرهنگ و ادب ایرانیان باستان در ادب عربی و فارسی (مطالعه موردی: صبر)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد گروه زبان و ادبیات عربی، دانشکدة ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه رازی، کرمانشاه

2 دبیر آموزش و پرورش، دانشجوی دکتری زبان و ادبیات عربی، دانشکدة ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران.

3 کارشناس‎ارشد زبان و ادبیات عربی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران

چکیده

ادبیات فارسی و عربی گنجینه گران‌بهایی از حکمت و معرفت است؛ مفاهیم اخلاقی و انسانی در این دو ادب برگرفته از فرهنگ اسلامی و قرآنی و نیز میراث فرهنگی ایرانیان پیش از اسلام است. صبر یکی از مفاهیمی است که در فرهنگ اسلامی، عربی و فارسی از زوایای مختلفی مورد توجّه حکیمان، شاعران و گویندگان قرار گرفته است، ازجمله توصیه به صبر، آثار و نتایج صبر، انواع صبر و... . آنچه در نگاه سطحی و شتابان به‎نظر می‎رسد، وام‎داری ادب فارسی از ادب عربی و اسلامی است؛ زیرا در شرح و توضیح متون ادب فارسی همچون گلستان، بوستان، دیوان حافظ، دیوان ناصرخسرو، مثنوی و... شواهد بسیاری از ادب عربی دیده می‎شود؛ در حالی که مضمون صبر در ایران پیش از اسلام وجود داشته و نشانه‎ها و سرنخ‎های آن را می‎توان در ادب عربی قدیم یافت. هدف پژوهش حاضر معرّفی خوشه‎ای از خرمن فرهنگ و ادب ایرانیان باستان است که برای بسیاری از صاحب‎نظران و شارحان متون ادب فارسی مغفول مانده است. نتایج نوشتار پیش رو نشان داده است که ایرانیان پیش از اسلام با این مضمون آشنا بوده‎اند، تعابیر مربوط به آن به ادب عربی نفوذ کرده؛ سپس سرچشمة بسیاری از تعبیرهای ادبی شده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Migration of Ancient Iranian Culture and Literature to Arabic and Persian Literature (The Case Study of Patience)

نویسندگان [English]

  • Vahid Sabzianpoor 1
  • Hoda Rezaei 2
  • Farideh Ahmadi 3
1 Corresponding Author, Professor, Department of Arabic Language and Literature, Faculty of Literature and Humanities, Razi University, Kermanshah, Iran
2 Secretary of Education, PhD Student of Arabic Language and Literature, Faculty of Literature and Humanities, Razi University, Kermanshah, Iran.
3 M. A. Arabic Language and Literature, Faculty of Literature and Humanities, Razi University, Kermanshah, Iran.
چکیده [English]

Persian and Arabic literature are precious treasures of wisdom and literacy. The existing moral and humanity-related concepts in these two types of literature are originated in Islamic and Quranic culture as well as cultural heritage of Iranian in the pre-Islamic period. The concept of patience is one of the most predominant concepts in Islamic, Arabic, and Persian culture which has been taken into account by sages, poets, and speakers from multiple aspects including; the provided advice for patience, effects and results of patience, types of patience, etc. The evident point is, Persian literature has pursued Arabic and Islamic literature since in descriptive and explanatory Persian literary texts such as Golestan, Bostan, Diwan Hafez, Diwan Nasser Khosrow, Masnavi, etc., multiple signs of Arabic literature can be found. While the theme of patience existed in Iran before Islam, the signs and clues, respecting this particular theme, can be found in ancient Arabic literature. The purpose of the current research is to introduce a part of ancient Persian culture and literature that has been neglected by many experts and commentators of Persian literary texts. As the results have depicted, Iranians were familiar with this theme before Islam, the related interpretations of this theme have penetrated Arabic literature and, then, they have become the source of many literary interpretations afterwards

کلیدواژه‌ها [English]

  • Patience
  • comparative literature
  • pre-Islamic Iranian culture
  • Arabic literature

عنوان مقاله [العربیة]

شعاع من تأثیر الثقافة والأدب الإیرانی القدیم فی الأدب العربی والفارسی (دراسة حالة: الصبر)

چکیده [العربیة]

الأدب الفارسی والعربی خزین ثمین من الحکمة والمعرفة. المفاهیم الأخلاقیة والإنسانیة فی هذین الأدبین تنبثق من الثقافة الإسلامیة والقرآنیة وکذلک التراث الثقافی للإیرانیین قبل الإسلام. مفهوم الصبر من المفاهیم فی الثقافة الإسلامیة والعربیة والفارسیة التی حظیت باهتمام الحکماء والشعراء والمتحدثون و دارسوها من الجهات المختلفة و المطروح عندهم الدعوة إلی التحلی بالصبر وذکرآثاره ونتائچه وذکر أنماطه وأنواعه و ... وما یجلب الانتباه وتکشف عنه النظرة العاجلة إلی هذا الموضوع هو تأثر الأدب الفارسی المباشر بالأدب العربی والإسلامی و ما یتجلّی عند العکوف علی لنصوص الأدبیة الفارسیة مثل کلستان ، البستان ، دیوان حافظ ، دیوان ناصر خسرو ، المثنوی ، إلخ بالرؤیة التفسیریة حضور العدید من الاشعار و الامثال و الاحادیث من الأدب العربی فی النصوص الفارسیة. وأیضا موضوع الصبر له حضوره فی إیران قبل الإسلام ویمکن العثور على علاماته وإشاراته فی الأدب العربی القدیم. الهدف فی هذا البحث هو عرض مظهر من مظاهر الثقافة والأدب الفارسی للایرانیین قبل الاسلام التی أهملها العدید من الخبراء والمعلقین على النصوص الأدبیة الفارسیة. وتشیر النتائج إلی أن الإیرانیین کانوا على وعی بهذا الموضوع قبل الإسلام ، وأن التعابیر المختلفة المختصة بهذا الموضوع تسربت إلی الأدب العربی و صار مرتکزاً للتعابیر الأدبیة.

کلیدواژه‌ها [العربیة]

  • الصبر
  • الأدب المقارن
  • الثقافة الإیرانیة قبل الإسلام
  • الأدب العربی
قرآن کریم
نهجالبلاغه
آمدی، ابوالفتح عبدالواحد التمیمی (1371). غرر الحکم و درر الکلم. تحقیق: علی رضا برازش. تهران: امیرکبیر.
ابن ابی الحدید، أبو حامد عز الدین (1988). شرح نهج البلاغة. المحقق: محمد أبو الفضل ابراهیم. دار احیاء الکتب العربیة عیسى البابی الحلبی وشرکاه.
ابن الجوزى، ابو الفرج عبد الرحمان بن على بن محمد (1412). المنتظم فى تاریخ الملوک و الامم. دراسة و تحقیق محمد عبد القادر عطا و مصطفى عبد القادر عطا. راجعه و صححه نعیم زرزور. بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابن‏ حمدون، محمد بن الحسن بن محمّد بن علی (1417). التذکرة الحمدونیة. بیروت: دار صادر.
ابن دجاجی، سعد الله بن نصر بن سعید الحنبلی (بی‎تا). سفط الملح وزوح الترح. تحقیق: خالد احمد الملا السویدی. بیروت: دار کنان.
ابن قتیبة الدینوری، ابو محمد عبدالله بن مسلم (بی‎تا). عیون الاخبار. بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابن مسکویه، ابوعلی احمد بن محمد (1416). الحکمة الخالدة. تحقیق عبدالرحمن بدوی. القاهرة: مکتبة النهضة المصریة.
ابن مقفع، عبد الله (1407). الأدب الصغیر والأدب الکبیر. بیروت: دار بیروت للطباعة والنشر.
ابن مقفع، عبد الله (1416). کلیلة و الدمنة. دقق فیها و علق علیها و نسقها الشیخ الیاس خلیل زخریا. دار الأندلس للطباعة و النشر و التوزیع.
ابو فراس، الحمدانى (1423). الدیوان. اعتنى به و شرحه عبد الرحمن المصطاوى. بیروت: دار المعرفة.
الآبى، منصور بن الحسین الرازی، أبو سعد (1424). نثر الدّر فی المحاضرات. المحقّق: خالد عبد الغنی محفوط. بیروت: دار الکتب العلمیة.
استعلامی، محمد (1379). مقدّمه، تصحیح و تعلیقات مثنوی معنوی. جلد 5. تهران: مهارت.
استعلامی، محمد (1384). مقدّمه، تصحیح و تعلیقات مثنوی معنوی. جلد 3. تهران: مهارت.
بیهقی، ابوالفضل محمد بن حسین (1388). تاریخ بیهقی. مقدّمه، تصحیح، تعلیقات، توضیحات و فهرست‌ها: محمدجعفر یاحقی و مهدی سیدی. تهران: سخن.
التنوخی، أبوعلی (1978). الفرج بعد الشدة. تحقیق: عبود الشالجى. بیروت: دار صادر.
التّوحیدی، أبوحیان، علی بن محمّد بن العباس (بی‎تا). الصداقة و الصدیق. شرح و تعلیق على متولى صلاح. المطبعة النموزجیة
التّوحیدی، أبوحیان، علی بن محمّد بن العباس (1408). البصائر والذّخائر. المحقق: ودّاد القاضی. بیروت: دار صادر.
الثعالبی، ابومنصور عبدالملک (بی‎تا). الاعجاز والایجاز. بغداد: مکتبة دار البیان.
الجاحظ، ابو عثمان عمرو بن بحر (1423). البیان والتبیین. بیروت: دار ومکتبة الهلال.
جامی، عبدالرحمان بن احمد (1378) مثنوی هفت‌اورنگ. با مقدّمة اعلاخان افصح‎زاده، محقق و مصحّح جابلقا دادعلیشاه، تهران: مرکز مطالعات ایرانی.
حافظ، شمس‎الدّین محمد (1368). دیوان. به‎کوشش خلیل خطیب رهبر. تهران: صفی علیشاه.
خرمشاهی، بهاءالدین (1396). حافظنامه شرح الفاظ، اعلام، مفاهیم کلیدی و ابیات دشوار حافظ. بخش اول، جلد 1، چاپ بیست و دوم، تهران: علمی و فرهنگی.
خزائلی، محمد (1368). شرح گلستان. چاپ هفتم. تهران: جاویدان.
الدارابی، محمد بن محمد (1362). لطیفة غیبی حاوی توضیح اشعار مشکلة حضرت خواجه شمسالدّین محمد حافظ شیرازی. به‎ضمیمة بیان اصطلاحات اهل عرفان و مطابقت ابیات با آیات بیّنات قرآن مجید. شیراز: کتابخانة احمدی.
دامادی، سید محمد (1379). مضامین مشترک در ادب فارسی و عربی. چاپ دوم. تهران: دانشگاه تهران.
دهخدا، علی‎اکبر (1352). امثال و حکم. چاپ سوم. تهران: امیرکبیر.
الراغب الأصفهانى، أبو القاسم الحسین بن محمد (1420). محاضرات الأدباء ومحاورات الشعراء والبلغاء. بیروت: شرکة دار الأرقم بن أبی الأرقم.
الزّجاجی، عبدالرّحمن بن اسحاق البغدادی (1407). الأمالی. بیروت: دار الجیل.
زرین‎کوب، عبدالحسین (1388). سرّ نی. جلد 1، تهران: علمی.
زمخشری، أبو القاسم محمود بن عمر (1412). ربیع الابرار و نصوص الاخیار. بیروت: مؤسسة العلمیة.
سعدی، مصلح‎الدین (1385). کلّیات سعدی. به‎تصحیح محمدعلی فروغی. چاپ اول. تهران: هرمس.
سنایی غزنوی (1383). حدیقة الحقیقة و شریعة الطریقة. تصحیح و تحشیه مدرس رضوی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
شهیدی، سیّد جعفر (1386). شرح مثنوی. جلد 7. تهران: علمی و فرهنگی.
الطرطوشی، محمد بن الولید، (1872). سراج الملوک. تحقیق جعفر البیاتی. الطبعة الأولی. ریاض: الریس للکتب والنشر.
طوسی، خواجه نظام‎الملک (1387). سیر الملوک. به اهتمام هیوبرت دارک. تهران: علمی و فرهنگی.
العاکوب، عیسی (1989). تأثیر الحکم الفارسیة فی الادب العربی. الطبعة الاولی. دمشق: دارطلاس للدّراسات والترجمة والنشر.
عباس، احسان (1977). ملامح یونانیة فى الادب العربى. بیروت: المؤسّسة العربیة للدراسات و النشر.
عنصرالمعالی، قابوس بن وشمگیر (1364). قابوس‏نامه. به‎اهتمام غلامحسین یوسفی. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
فروزانفر، بدیع‎الزّمان (1385). احادیث و قصص مثنوی (تلفیقی از دو کتاب «احادیث مثنوی» و «مآخذ قصص مثنوی»). ترجمة کامل و تنظیم مجدّد: حسین داودی. تهران: امیرکبیر.
قیروانی، أبو اسحاق بن علی (1372). زهر الآداب و ثمر الآداب. مفصل و مضبوط و مشروح بقلم الدکتور زکی مبارک. الطبعة الثانیة. المصر: مطبعة السعادة.
الماوردی، أبوالحسن علی بن محمد بن محمد بن حبیب (1986). أدب الدنیا والدین. دار مکتبة الحیاة.
محفوظ، حسین‎علی (1377). متنبّی و سعدی و مأخذ مضامین سعدی در ادب عربی. تهران: روزنه.
محقق، مهدی (1340). در جستجوی مضامین و تعبیرات ناصرخسرو در احادیث و امثال و اشعار عرب. مجلة دانشکدة ادبیات دانشگاه تهران. سال نهم. شماره 1. 33-93
محقق، مهدی (1386). تحلیل اشعار ناصرخسرو. چاپ هفتم. تهران: دانشگاه تهران.
مستوفی، حمدالله (1387). تاریخ گزیده. به اهتمام عبدالحسین نوایی. تهران: اساطیر.
مولوی، جلال‎الدّین محمد (1379). مثنوی معنوی. به سعی و مطابق نسخة رینولدالّین نیکلسون. تهران: نگاه.
المیدانی، ابوالفضل (بی‎تا). مجمع الأمثال. تحقیق و شرح محمد محیی الدین عبدالحمید. بیروت: دار المعرفة.
النویری، شهاب الدین أحمد بن عبد الوهاب (1423). نهایة الأرب فی فنون الأدب. تحقیق: مفید قمحیة و جماعة. بیروت: دار الکتب العلمیة.
یوسفی، غلامحسین (1368). تصحیح و توضیح بوستان سعدی. چاپ ششم. تهران: خوارزمی.
یوسفی، غلامحسین (1381). تصحیح و توضیح گلستان سعدی. چاپ ششم. تهران: خوارزمی.