شعر کانکریت در گذشتۀ ادبی ایران و عرب

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه خلیج فارس، بوشهر، ایران.

چکیده

در گذشتۀ ادبی ایران و عرب، کم نبوده خلاقیّت‌های ادبی‌ای که به هرحال این خلاقیّت‌ها و دستاوردها در تکوین این قبیل نوآوری‌ها بی‌تأثیر نیز نبوده‌است. چنانکه دیداری کردن شعر یا آنچه امروزه به شعر کانکریت شناخته می‌شود، علی‌رغم آنکه بیشتر حاصل مواجهة شاعران ایرانی و عرب با ادبیّات سده‌های اخیر اروپا است، امّا در گذشتۀ ادبی ایران و عرب، مورد التفات ادیبان و بلاغیون بوده‌است. این جستار که با روش تحلیل محتوا، با تکیه بر منابع کتابخانه‌ای و با هدف بررسی تجربه‌های دیداری‌گرایی در سنّت ادبی ایران و عرب فراهم آمده‌است، به تبیین این مسئله می‌پردازد که در ادبیات عرب، از ابتدا گرایش به جنبه‌های دیداری کردن شعر، به‌ویژه در حوزۀ معنایی قابل رصد کردن است. به تدریج و خصوصاً در شعر اواخر دورۀ عبّاسی و شعر اندلس است که شاعران پا را از این فراتر می‌گذارند و با آمیختن تصویر با شعر، شعرهایی را می‌آفرینند که رگه‌های دیداری‌گرایی در آن‌ها کاملاً مشهود است. شاعران فارسی زبان، اگرچه به بازی‌های زبانی و معنایی با شکل واج‌ها و واژه‌ها، رغبت فراوان داشتند امّا کمتر گرد شعر دیداری گشته‌اند. قدیم‌ترین تجربه‌های شعر دیداری در ادبیات فارسی را باید در کتاب‌های بلاغی و ذیل صنعت‌هایی چون موشّح، مشجّر، مدوّر و امثال این دید. هرچند که همین نمونه‌ها نیز خود از گرایش به دیداری کردن شعر در گذشتة ادبی ایران خبر می-دهد و برای شعر کانکریت امروزی، تباری بومی فراهم می‌آورد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

الشعر البصری فی الأدوار القدیمة من الأدبینِ الفارسی و العربی

نویسنده [English]

  • مجاهد غلامی
أستاذ مساعد فی قسم اللّغة الفارسیّة و آدابها، کلّیّة الآداب و العلوم الإنسانیّة، جامعة خلیج فارس، بوشهر، ایران.
چکیده [English]

ما أکثر ما نلتقِی بمعطیات أدبیة فی أدوار الأدب الفارسی و العربی القدیمة التی کانت مؤثِّرة فی تکوین الإبداعات الراهنة فی مجال الشعر فی کلا الأدبین، و إن لم نکن نجزم بأنّ هذه الإبداعات الراهنة کانت ولیدة تلک المعطیات القدیمة. کما أنّ تجسیم الشعر و الذی یُدعی الیوم الشعر البصری، رغم أنّه کان فی أغلبیّته حصیلة مقابلة الشعراء الإیرانییّن و العرب مع الآداب الأوربیّه، فإنّه کان مِما التفت إلیه الأدباء و البلاغیّون فی ما مضی من الأدبین الفارسی و العربی سواء من الوجهة النظریة أو من الوجهة العملیة. إنّ هذا المقال الذی اتخذَ أسلوب تحلیل المضمون طریقاً لإجراء البحث و الفحص، متّکئاً علی المصادر المکتبیة و یهدفُ إلی دراسة تجارب التجسیم فی المیراث الأدبیّ لدَی الإیرانیین و العرب، یُعنی بتبیین هذه القضیة أنّه یمکن العثور علی تیارٍ فی الأدب العربی القدیم یمیلُ إلی جوانب من تجسیم الشعر و تنویعه لاسیّما فی مجال المعنی. و من ثَمّ قامَ الشعراء و خاصّة فی أخریات العصر العباسی و العصر الأندلسی بقفزة ناجحة و مزجوا الشعر بالتصویر الحسّی و أنشؤوا أشعاراً تمیّزَت فیها إرهاصات التبصیر و التجسیم بشکل مبرهن. و من جانب آخر، کان الشعراء الفرس و إن کانوا راغبین فی التلاعب اللسانی و المعنوی مع الأصوات و الألفاظ، أما قلّما مالوا إلی الشعر البصری. و کان من أقدم تجارب الشعر البصری فی الأدب الفارسی ما لمحَ إلیه البلاغیون فی کتبهم ذیل صنائع بدیعیة ممثل الموشّح، و المشجّر، و المدوّر و ما إلی ذلک. علی أنّ تلک النماذج تحکی بدورها عن المیل إلی

کلیدواژه‌ها [English]

  • الأدب المقارن
  • الشعر العربی و الفارسی
  • الشعر البصری
  • الشعر الکونکریتی
  • الموشّح
  1.  

    1. ابن الأثیر، ضیاء الدین (د.ت)؛ المثل السائر فی أدب الکاتب و الشاعر، القسم الثالث، القاهرة: دار نهضة مصر للطباعة و النشر.
    2. ابن بسام، أبوالحسن علی الشنترینی (1997)؛ الذخیرة فی محاسن أهل الجزیرة، القسم الأول، المجلد الأول، تحقیق احسان عبّاس، بیروت: دارالثقافة.
    3. ابن خلدون، عبدالرحمن (2006)؛ مقدمة ابن خلدون، بیروت: دارالکتاب العربی.
    4. ابن رشیق القیروانی (1981)؛ العمدة فی محاسن الشعر و نقده، تحقیق محمدمحی الدین عبدالحمید، الطبعة الخامسة، بیروت: دارالجیل.
    5. ابن معصوم المدنی، السید علی صدرالدین (1968)؛ أنوار الربیع فی أنواع البدیع، تحقیق شاکر هادی شکر، الطبعة الأولی، العراق، کربلاء: نشر و توزیع مکتبة العرفان.
    6. أونج، والتر ج. (1994)؛ الشفاهیة و الکتابیة، ترجمة حسن البناء عزالدین، سلسلة عالم المعرفة، العدد 182، الکویت: عالم المعرفة.
    7. البحتری، أبوالولید (1963)؛ دیوان البحتری، تحقیق و شرح حسن کامل الصیرفی، الطبعة الثالثة، القاهرة: دارالمعارف.
    8. بنیس، محمد (1979)؛ ظاهرة الشعر المعاصر فی المغرب، الطبعة الاولی: دار العودة.
    9. الجاحظ، أبوعمرو عثمان بن بحر (2003)؛ البیان و التبیین، المجلد الأول، الطبعة الأولی، بیروت: دارالکتب العلمیة.
    10. حسن‎لی، کاووس (1383)؛ گونههای نوآوری در شعر معاصر ایران، تهران: ثالث.
    11. الحلی، صفی الدین (د.ت)؛ دیوان صفی‌الدین الحلی، بیروت: دارصادر.
    12. الحموی، ابن حجة (د.ت)؛ خزانة الأدب و غایة الأرب: (بی نا)
    13. رادویانی، محمّد بن عمر (1362)؛ ترجمان‌البلاغه، مصحح احمد آتش، تهران: اساطیر.
    14. الرندی، أبوالبقاء (د.ت)؛ الوافی فی نظم القوافی، تحقیق محمد الخمار الکنونی، عمل مرقون بخزانة کلیة الآداب.
    15. رؤیایی، یدالله (1357)؛ هلاک عقل به وقت اندیشیدن، تهران: مروارید.
    16. شمس قیس رازی (شمس الدّین محمّد بن قیس رازی) (1360)؛ المعجم فی معاییر اشعار العجم، مصحح محمّد قزوینی و مدرّس رضوی، تهران: زوّار.
    17. عبّاس، إحسان (1997)؛ تاریخ الأدب الأندلسی عصر الطوائف و المرابطین، الطبعة الاولی، عمان: دارالشروق.
    18. عباسة، محمد (2012)؛ الموشحات و الأزجال الأندلسیة و أثرها فی شعر التروبادور، الطبعة الأولی، بوقیراط، مستغانم (الجزائر): دار أم الکتاب للنشر و التوزیع.
    19. العریّض، إبراهیم (1974)؛ نظرات جدیدة فی الفنّ الشعری، الطبعة الثانیة: الکویت.
    20. عنانی، محمدزکریا (1980)؛ الموشحات الأندلسیة، الکویت: سلسلة عالم المعرفة، العدد 31.
    21. ................ (1999)؛ تاریخ الأدب الأندلسی: دارالمعرفة الجامعیة.
    22. فتوحی، محمود (1392)؛ سبک‌شناسی: نظریه‌ها، رویکردها و روش‌ها، چاپ دوم، تهران: سخن.
    23. القوّال، أنطوان محسن (1994)؛ الموشحات الأندلسیة، الطبعة الأولی، بیروت: دارالکتاب العربی.
    24. الکبیسی، طراد (1986)؛ الشعر و الکتابة: القصیدة البصریة، بغداد: دار الحریة للطباعة.
    25. کاشفی، کمال‌الدّین حسین واعظ (1369)؛ بدایع‌الافکار فی صنایع‌الاشعار، ویراسته و گزارده میر جلال‌لدّین کزّازی، تهران: مرکز.
    26. وطواط، رشیدالدّین (محمّد بن محمّد بن عبدالجلیل عمری کاتب بلخی) (1362)؛ حدایق‌السّحر فی دقایق‌الشعر، مصحح عبّاس اقبال، تهران: کتابخانه طهوری و کتابخانه سنائی.

    ب:مجلاّت

    1. بوسیس، وسیلة (2012)؛ «فی الشعریة البصریة مفاهیم و تجلیات»، مجلة العلوم الإنسانیة، جامعة قسنطینة. الجزائر. عدد 38، دیسمبر، صص 39-51.
    2. بولفوس، زهیرة (2015)؛ «التشکیل البصری فی الشعر الجزائری المعاصر»، مجلة کلیة الآداب و اللغات، جامعة قسنطینة، المجلد 11، العدد 40، السنة الحادیة عشر[ة]، شباط، صص 196-228.
    3. حمداوی، جمیل (2016)؛ «القصیدة الکونکریتیة فی الشعر العربی المعاصر (القصیدة المغربیة أنموذجاً)»، مجلة المثقف، العدد 1588.
    4. صفّاری، عبّاس (1385)؛ «از پرنده توشیح تا پرواز کانکریت»، گوهران، بهار و تابستان، شماره 11 و 12. صص 408- 411.
    5. عزیز النصر، عبدالمنعم (2014)؛ «الإبداع فی نقد الموشح الأندلسی»، مجلة کلیة التربیة للبنات، المجلد 25(3)، صص 765-778.

    Reference

    32. Cudden, J.A. (1999). Dictionary of Literary Terms& Literary Theory. Tehran: Penguin Book.