تحلیل محتوایی و ساختاری مقامات حمیدی و گلستان سعدی و واکاوی ریشه‌های آن دو در ادب عربی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

چکیده

مقامه­نویسی در نثر فارسی، نخستین­بار با مقامات قاضی حمیدالدّین بلخی در قرن ششم و به تقلید از اسلوب نگارش مقامه­نویسی عربی، پدید آمد. این کتاب که در همان عصر مؤلّف با اقبال و توجّه فراوان روبه­رو شد، از سوی مترسّلان و نثرنویسان بسیاری مستقیم و غیرمستقیم نیز مورد تقلید قرار گرفت. چنین به نظر می­رسد که سعدی، نیز با تألیف «گلستان» که نثر آن از نظر نوع انشا و اسلوب نگارش به مقامه شباهت دارد، در نگارش اثر خود از جهاتی به این اثر ادبی نظر داشته و از آن متأثّر بوده است؛ خصوصاً وجود تشابهات بسیار در دو سطح زبانی و ادبی در حکایت «جدال سعدی با مدّعی» و مقامة «فی الشّیب والشّباب» از مقامات حمیدی، ایـــن فرضـیه را قـــوّت می­بخشد که سعدی در این حکایت از نظر ساختار کلّی و شیوة داستان­پردازی، سبک نگارش و ویژگی­های زبانی و ادبی، بسیار به مقامة قاضی حمیدالدّین نزدیک شده است که هر دو نویسنده نیز در موارد مشترکی تحت تأثیر مقامات عربی بوده­اند. در این جستار، بر آنیم تا با بررسی وجوه تشابه در این دو مقامه، علاوه بر نشان دادن تأثیرپذیری سعدی از قاضی حمیدالدّین بلخی، میزان تأثیرپذیری آن دو را از مقامات عربی، به‌ویژه مقامات حریری، نیز مورد بررسی و تحلیل قرار دهیم.
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

دراسة للمقامات الحمیدیة وگلستان (الزّهریات) سعدی وروافدهما فی الأدب العربی

چکیده [English]

ظهرت المقامة الفارسیة فی الأدب الإیرانی لأوّل مرّة فی المقامات الّتی أنشأها القاضی حمید الدّین بلخی فی القرن السّادس تقلیداً للمقامات العربیة. المقامات الحمیدیة الّتی لقیت رواجاً کبیراً وإقبالاً واسعاً بین أطیاف الشّعب الإیرانی فی عصر الکاتب أصبحت مصدر إلهام ومحاکاة لدی المترسّلین والنّاثرین بطریقة مباشرة أو غیر مباشرة. یمکن القول إنّ الأدیب الإیرانی سعدی شیرازی تأثّر فی الزّهریاته الّذی یُشبه المقامة شکلاً ومضموناً بالمقامات الحمیدیة بشکل آخر. ثمة وجوه تشابه بین حکایة «جدال سعدی با مدّعی» (الجدال بین سعدی والمدّعی) من حکایات «الزّهریات» ومقامة «فی الشّیب والشّباب» من المقامات الحمیدیة فی اللّغة والأسلوب ما یؤیّد فرضیة أنّ سعدی تأثّر فی أسلوبه البیانی ومیزاته الأدبیة بالقاضی حمید الدّین. من الملفت أنّ کلا الأدیبین وقعا تحت تأثیر المقامات العربیة. یرمی هذا المقال إلی رصد القوسم المشترکة الّتی تربط بین المقامتین أوّلاً ودراسة مدی تأثّرهما بالمقامات العربیة خاصّةً المقامات الحریریة ثانیاً.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • الکلمات الدّلیلیة: المقامات الحمیدیة
  • الزّهریات
  • مقامة «فی الشّیب والشّباب»
  • جدال سعدی با مدّعی
  • المقامات الحریریة
  • المقامات الهمذانیة
  • ·قرآن کریم

1. ابراهیمی حریری، فارس (1383)؛ مقامه‌نویسی در ادب فارسی، تهران: دانشگاه تهران.

2. بهار، محمّدتقی (1370)؛ سبک‌شناسی، 3 جلد، چاپ ششم، تهران: امیرکبیر.

3. الجارم، علی؛ مصطفی، امین (1384)؛ البلاغة الواضحة، الطّبعة الرابعة، طهران: مؤسسة الصادق (علیه السّلام) للطباعة والنشر.

4. حریری، محمّد القاسم بن علی بن محمد بن عثمان (2005)؛ مقامات الحریری، بیروت: دار الکتب العلمیة.

5. حمیدی بلخی، قاضی حمیدالدّین (1365)؛ مقامات حمیدی، تصحیح رضا انزابی­نژاد، چاپ اوّل، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

6. خطیبی، حسین (1366)؛ فنّ نثر، چاپ اوّل،تهران: زوّار.

7. ذکاوتی قراگزلو، علیرضا (1378)؛ بدیع‌الزّمان همدانی و مقامات نویسی، چاپ اوّل، تهران: سوره.

8. سعدی، مصلح­الدّین (1364)؛ گلستان، چاپ دوّم، تصحیح و توضیح غلامحسین یوسفی، تهران: خوارزمی.

9. سمیعی (گیلانی)، احمد (1370)؛ آیین نگارش، چاپ چهارم، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

10. شمیسا، سیروس (1368)؛ نگاهی تازه به بدیع، چاپ دوّم، تهران: فردوس.

11. ----------- (1382)؛ سبک­شناسی نثر، تهران: میترا.

12. شورل، ایو (1386)؛ ادبیّات تطبیقی، ترجمه: طهمورث ساجدی، تهران: امیرکبیر.

13. ضیف، شوقی (1956)؛ الفن ومذاهبه فی النّثر العربی، بیروت: مکتبة الدّراسات الأدبیة.

14. قدمیاری، کرمعلی (1389)؛ شرح و ترجمه مقامات بدیع‌الزّمان همدانی (همراه با تحلیل صرفی و بلاغی)، چاپ اوّل، ارومیه: دانشگاه ارومیه.

15. وحیدیان کامیار، تقی (1374)؛وزن و قافیة شعر فارسی، چاپ چهارم، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

16. هاشمی، احمد (1386)؛ جواهر البلاغة فی المعانی والبیان والبدیع، الطّبعة الأولی، قم: دار الفکر.

17. همایی، جلال­الدین (1367)؛ فنون بلاغت و صناعات ادبی، چاپ چهارم، تهران: مؤسسه نشر هما.

ب: مجلّه­ها

18. امین مقدسی، ابوالحسن و ابوبکر محمودی (1390)؛ «مقایسه تحلیلی مقامات حریری و مقامات سیوطی»، مجلّۀ ادب عربی، دانشگاه تهران، شمارۀ 3، صص 113-133.

19. خالصی، عباس (1387)؛ «سعدی شیرازی»، ادبیّات و زبان­ها، مجموعه مقالات، نشریۀ داخلی، شمارۀ 50، صص 31-35.

20. خدابنده، نسرین (1389)؛ «مقایسه گلستان با مقامات» رشد آموزش زبان و ادبیّات فارسی، شمارۀ 95، صص 9- 11.

21. دادخواه، حسن و لیلا جمشیدی (1386)؛ «بررسی تطبیقی عنصر گفت‌وگو در مقامات حریری و حمیدی»، فصلنامۀ علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، شمارۀ 51، صص 125-144.

22. شاملی، نصرالله و زهرا قاسم­نژاد (1389)؛ «اقتباسات قرآنی در مقامات حریری»، مجلّۀ زبان و ادبیّات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد فسا، شمارۀ 2، صص 57-85.

23. شیخ، محمّد (1384)؛ «مبتکر واقعی فنّ مقامات»، الهیات و حقوق اسلامی، دانشگاه سیستان و بلوچستان، شمارۀ 2، صص 79-90.

24. نبی­لو، علی­رضا (1390)؛ «بررسی تطبیقی عناصر داستان در مقامات حریری و حمیدی»، نشریۀ ادبیّات تطبیقی، دانشگاه شهید باهنر کرمان، دورة جدید، شمارۀ 4، صص 227-258.

25. نظری منظم، هادی (1389)؛ «ادبیّات تطبیقی تعریف و زمینه­های پژوهش»، نشریة ادبیّات تطبیقی، دانشگاه شهید باهنر کرمان، سال اوّل، شمارۀ 2، صص 221-237