مقایسۀ تطبیقی داستان عروه و عفرای عربی با منظومۀ فارسی ورقه و گلشاه عیّوقی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

چکیده

این تحقیق با دیدگاه فرانسوی از ادبیّات تطبیقی، به چگونگی تأثیر عروه و عفرا بر ورقه و گلشاه عیّوقی
می­پردازد. عروه و عفرا از داستان‌های واقعی و عاشقانۀ عرب است، زمان وقوع آن به صدر اسلام برمی‌گردد و به دلیل عشق پاک (عذری) و عفیف بودن قهرمانان و ناکامی‌هایشان، بر سر زبان‌ها افتاده و با اندک تغییراتی، به شکل داستان کوتاه، در منابع عربی (بدون مؤلّف مشخّص) راه یافته است. در آثار عربی، اصل داستان، عاشقانه، کوتاه و از ماجراهای قبیلۀ بنی عذره است و نویسندۀ مشخّصی ندارد. عروه در آنجا اغلب عاشقی شاعر نمایانده می‌شود. عیّوقی با اقتباس و گرفتن طرح اصلی داستان از عربی، آن را به رمان متوسّطی تبدیل کرده و موضوع حماسه و رزم را (که کنش‌ها و رفتارهای برون‌گرایانه دارد) به عشق (که با عواطف درونی سر و کار دارد) افزوده است. عیّوقی به پر رنگ کردن جنبه‌های دینی اثر هم با افزودن معجزۀ پیامبر برای مسلمان کردن یهودیان کوشیده است. در این معجزه، پیامبر، عاشق و معشوق را، دوباره زنده می‌کند تا مدّتی به زندگی مشترک بپردازند. این تغییرها مطابق خواست و تمایل دربار غزنوی است که خریداران شعر عیّوقی­اند. مشخّص کردن نکات مشترک و متفاوت دو اثر، و پاسخ به اینکه؛ توفیق یا عدم توفیق عیّوقی در چه بوده است و تا چه حد توانسته است که به اعتلای داستان و اندیشۀ اصلی آن در ادب فارسی کمک کند، اهداف و پرسش­هایی است که این تحقیق با روش توصیفی - تحلیلی بدان‌ها پاسخ می‌دهد.
.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

دراسة مقارنة لقصّة عروة وعفراء ومنظومة ورقة وگلشاه لعیّوقی

چکیده [English]

تُعدّ قصّة «عروة وعفراء» من القصص الغرامیة والواقعیّة فی الأدب العربی. تکون القصّة قدیمة ربّما تعود جذورهما إلی فترة ما قبل الإسلام وممّا زاد من شعبیتها واشتهارها لدی النّاس أنّها قصّة غرامیة عفیفة مشوبة بأحزان الإخفاق. تناولت القصّة المصادرُ العربیةُ کما تناقلتها الأفواه ولاکتها الألسنة. استلهم الأدیب الإیرانی «عیّوقی» من القصّة واستمدّها کنواة لمنظومة قصصیّة أسماها: «ورقة وگلشاه» إلاّ أنّه خلط منظومته بشیء من الحماس والبطولة تارکاً فیها مسحة دینیة باستعراض معجزات الرّسول (ص) فی طیّاتها ما جعل القصّة ممتعاً ومسلّیاً عند القارئ الإیرانی. یسلّط هذا المقال الأضواء علی قصّة «عروة وعفراء» و منظومة «ورقة وگلشاه» وما بینهما من وجوه الإشتراک والافتراق معتمداً علی المدرسة الفرنسیة فی الأدب المقارن.

 

کلیدواژه‌ها [English]

  • الکلمات الدّلیلیّة: الأدب المقارن
  • المدرسة الفرنسیة
  • عروة وعفراء
  • عیّوقی
  • ورقة وگلشاه
1. الاصفهانی، ابو الفرج (1392)؛ الأغانی، المجلّد العشرون، بیروت: دار التراث الإسلامی.
2. الانطاکی الضریر، داود (1413)؛ تزیین الأسواق بتفصیل أشواق العشاق، تحقیق محمّد التونجی، الجزء الأوّل، بیروت: عالم الکتب.
3. بغدادی، عبدالقادر (بی­تا)؛ خزانة الأدب، مجلّد الأولی، بیروت: دار صادر.
4. ترجانی­زاده، احمد (بی­تا)؛ تاریخ ادبیّات عرب، تبریز: دانشگاه آزاد اسلامی.
5. جاد المولی، محمّد احمد (1392)؛ قصص العرب، بیروت: دار الجیل.
6. الدّینوری، ابن قتیبه (1404)؛ الشّعر والشّعرا، الطبعة الثالثة، قسطنطنیة: عالم الکتب.
7. الزرکلی، خیر الدّین (1990)؛ الأعلام، المجلّد الرّابعة، الطبعة التاسعة، بیروت: دار العلم للملایین.
8. صفا، ذبیح الله (1377)؛ تاریخ ادبیّات ایران، جلد 1، تهران: ققنوس.
9. عیّوقی (1362)؛ ورقه و گلشاه، به اهتمام ذبیح‌الله صفا، چاپ دوّم، تهران: فردوسی.
10. الکتبی، عبدالرحمن (1421)؛ فوات الوفیات، المجلّد الثّانی، بیروت: دار الکتب العلمیة.
11. وحیدیان کامیار، تقی و غلامرضا عمرانی (1385)؛ دستور زبان فارسی (1)، چاپ هشتم، تهران: سمت.
ب: مجلّه­ها
12. آسمند جونقانی، علی (1388)؛ «تأثیر ادبیّات سایر ملل بر ادبیّات فارسی»، کتاب ماه ادبیّات، شمارۀ 140، صص 35-43.
13. احمدنژاد، کامل و شهرزاد دهقانی (1391)؛ «مقایسۀ ورقه و گلشاه عیّوقی با لیلی و مجنون نظامی»، حافظ، شمارۀ 17، صص 36-40.
14. اسداللهی تجرق، الله شکر (1379)؛ «ادبیّات تطبیقی از الف تا ی»، پژوهش ادبیّات معاصر جهان، شمارۀ 8، صص 31-39.
15. افشار، ایرج (1343)؛ «اطلاعاتی دربارۀ حلّ مشکلات مصباح الهدایة، درّۀ نادره، ورقه و گلشاه»، یغما، شمارۀ 189، صص 33-35.
16. بزرگ­چمی، ویدا (1387)؛ «کلّیت ادبیّات تطبیقی»، نامۀ انجمن، شمارۀ 30، صص 141-156.
17. بهبودیان، شیرین و طاهره پالیزبان (1387)؛ «جایگاه ادبیّات تطبیقی در ادبیّات فارسی»، بهار، شمارۀ 5، صص 49-62.
18. بهیج، غریب (1981)؛ «الشّعراء والحب، عروه بن حزام، قتیل الحب»، الجدید، العدد 239، صص 28-30.
19. حیدرپور، زهره (1384)؛ «ورقه و گلشاه»، رشد آموزش زبان فارسی، شمارۀ 75، صص 32-34.
20. خالقی مطلق، جلال (1369)؛ «پیرامون وزن شاهنامه»، ایران‌شناسی، شمارۀ 5، صص 48-63.
21. الخولی، حلمی (1980)؛ «عروة بن حزام، شهید العشق والغرام»، الجدید، العدد 209، صص 44-46.
22. سبزیان­پور، وحید و هدیه جهانی (1392)؛ «پژوهشی در تأثیر کلیله و دمنه بر ادب الصّغیر و ادب الکبیر در عربی»، کاوش­نامۀ ادبیّات تطبیقی، سال سوّم، شمارۀ 11، صص 89-114.
23. سرکاراتی، بهمن (1376)؛ «بازشناسی بقایای افسانۀ گرشاسب در منظومه‌های ایرانی»، نامۀ فرهنگستان، شمارۀ 10، صص 5-38.
24. صفا، ذبیح‌الله (1372)؛ «نظری اجمالی به دو داستان تازی در ادب فارسی»، ایران­شناسی، شمارۀ 17، صص 7-13.
25. غلامحسین­زاده، غلامحسین و دیگران (1390)؛ «بررسی تطبیقی مضامین عاشقانۀ داستان ورقه و گلشاه عیّوقی با اصل روایت عربی»، جستارهای زبانی، 2 ز (1)، صص 43-69.
26. فاضل، احمد (1381)؛ «آمیزۀ عشق و حماسه با نگاهی به ورقه گلشاه عیّوقی»، مجلّۀ دانشکدۀ ادبیّات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، شمارۀ 13، صص 115-132.
27. فخر، غلامرضا (1386)؛ «جستاری در مضامین مشترک در ادب فارسی و عربی»، مطالعات ادبیّات تطبیقی، شمارۀ 2، صص 103-122.
28. فروزنده، مسعود (1387)؛ «تحلیل ساختاری - طرح داستان ورقه و گلشاه عیّوقی»، زبان و ادبیّات فارسی (دانشگاه خوارزمی) شمارۀ 60، صص 58-83.
29. قاسمی، مسعود (1385)؛ «اشعار آغازین منظومۀ ورقه و گلشاه»، نامۀ فرهنگستان، شمارۀ 29، صص 99-100.
30. کیا، صادق (1333)؛ «آیا مثنوی ورقه و گلشاه عیّوقی هم­زمان شاهنامه فردوسی است؟»، مجلّۀ دانشکدۀ ادبیّات و علوم انسانی (تهران)، شمارۀ 13، صص 49-50.
31. محمّدی، ابراهیم (1386)؛ «ادبیّات تطبیقی، مسألۀ معیار»، نامۀ پارسی، شمارۀ 44 و 45، صص 45-62.
32. محمّدی، علی (1379)؛ «داستان ورقه و گلشاه»، ادبیّات داستانی، شمارۀ 53، صص 102-110.
33. محمّدی، هاشم (1380)؛ «داستان‌های غنایی در ادب فارسی»، کیهان فرهنگی، شمارۀ 175، صص 28-31 و شمارۀ 177، صص 22-25.
34. معین­فر، محمّد جعفر (1368)؛ «فردوسی و لغات عربی»، جستارهای ادبی، شماره‌های 86-87، صص 387-412.
35. مقدّم، علیرضا (1389)؛ «عبدالمؤمن بن محمّد خویی نقاش قرن هفتم هجری»، کتاب ماه هنر، شمارۀ 148، صص 14-23.
36. ناتل خانلری، پرویز (1369)؛ «لغت‌های عربی در شاهنامه»، چیستا، شمارۀ 75-74، صص 490-494.
37. نصر، زهرا (1382)؛ «موقعیت زن در منظومه‌های غنایی، تعلیمی و عرفانی»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیّات و علوم انسانی اصفهان، دورۀ دوّم، شماره­های 32 و 33، صص 169-187.
38. یوست، فرانسوا (1386)؛ «چشم‌انداز تاریخی ادبیّات تطبیقی»، ترجمۀ علیرضا انوشیروانی، مطالعات ادبیّات تطبیقی دانشگاه آزاد اسلامی واحد جیرفت، شمارۀ 3، صص 37-60.