بازتاب عنصرِ مکان در ادبیّات زندان مطالعۀ موردپژوهانه: (ورق پاره‌های زندان بزرگ علوی و یومیات الواحات صنع‌الله ابراهیم)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

چکیده

زندان و ادبیّات وابسته به آن از دیرباز وجود داشته است. ادبیّات زندان، نالۀ جان‌های فرهیخته‌ای است که به دلایل مختلف سیاسی، اجتماعی و اعتقادی به زندان رفته­ و طعم حبس و اسارت را چشیده­ و با قدرت بیان، به ثبت لحظه­های سخت و اندوه‌بار خویش پرداخته­اند. این ادبیّات به دلیل طبیعت و ماهیّت خاصّ خود از جنبه‌های مختلف عناصر ادبی چون عنصر مکان، زمان و شخصیّت نیازمند بررسی دقیق است. از طرفی شناخت انواع مکان و راه و روش حضور آن در ادبیّات زندان و همچنین ارتباط و تأثیر آن بر این نوع ادبیّات نیز ملازم ممارست خاص است. نویسندگان در آثار هنری خود به مکان اهتمام ویژه‌ای داشته و آثار آنان با مکان روی دادن حوادث ارتباطی تنگاتنگ دارد. بزرگ علوی و صنع­الله ابراهیم، دو نویسنده در حوزه ادبیّات زندان در ادب فارسی و عربی هستند. پژوهش تطبیقی حاضر در پی آن است که انگیزه‌های این دو نویسنده در روی آوردن به ادبیّات زندان، نحوه به کارگیری انواع مکان و نیز تأثیر این عنصر را بر ورق پاره­های زندان بزرگ علوی و یومیات الواحات صنع­الله ابراهیم مورد بررسی قرار دهد. با وجود همانندی بسیار در رویکرد این دو نویسنده به ادبیّات زندان، تفاوت‌های قابل ملاحظه­ای هم بین آن دو وجود دارد و در خصوص به کارگیری انواع مکان، علوی بیشتر از مکان باز و اختیاری امّا ابراهیم از مکان بسته اجباری بهره جسته است. روش پژوهش در این مقاله، تحلیلی و توصیفی و بر اساس مکتب تطبیقی آمریکا است.
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

صدی عنصر المکان فی أدب السّجن (أوراق السّجن الممزّقة لبزرک علوی ویومیات الواحات لصنع الله ابراهیم نموذجاً)

چکیده [English]

السّجن والأدب المتعلّق به، قدیم قدم الزّمان. أدب السّجن، آهاتٌ وزفراتٌ أَطلقها أناس مثقّفون سُجنوا أو أُسِروا لشتی الأسباب منها السیاسیة والإجتماعیة والدینیة وقاموا بتسجیل لحظات صعبة وحزینة بقوة التعبیر. یحتاج أدب السّجن بسبب طبیعته الخاصة أن یُعالَج من مختلف الجوانب منها جانبَی المکان والزمان والتّفاصیل الشخصیة معالجة دقیقة. معرفة أنواع الأماکن والطّرق التی توجد فی أدب السّجن وکذلک ارتباط وتأثیر على هذا النوع من الأدب بحاجة إلی الممارسة الخاصة. إهتمَّ الکُتَّاب بعنصر المکان إهتماما خاصا وترتبط أعمالهم بالمکان ارتباطا وثیقا. بزرک علوی وصنع اللّه ابراهیم کاتبان شهیران فی الأدبی الفارسی والعربی فی مجال أدب السّجن. تسعى الدّراسة المقارنة هذه، تقدیم دوافع المؤلفین فی إختیار أدب السّجن، والإستخدام العملی للمکان وکذلک تأثیر هذا العنصر على ورق پاره­های زندان (أوراق السّجن الممزّقة) بزرک علوی ویومیات الواحات لصنع اللّه إبراهیم. على الرّغم التشابه الکثیرة فی منهج هذین الکاتبین حول أدب السّجن، هناک بون شاسع بین الأثرین. النتائج إلتی حصلنا علیها هی: إستخدم بزرک علوی الأماکن المفتوحة والإختیاریة وإستفاد صنع اللّه إبراهیم من المکان المغلقة والجبریة. یکون منهج الدراسة فی هذه المقالة، التّحلیلیة والوصفیة وأدب المقارنة الأمریکیة.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • الکلمات الدّلیلیّة:بزرک علوی
  • صنع­اللّه إبراهیم
  • ورق پاره­های زندان (أوراق السّجن الممزقة)
  • یومیات الواحات
  • عنصر المکان
  • أدب السّجن
الف: کتاب­ها
1. آباد، مرضیه (1380)؛حبسیه سرایی در ادب عربی، چاپ اوّل، مشهد: دانشگاه فردوسی.
2. ابراهیم، صنع­الله (بی­تا)؛ یومیات الواحات، الطّبعة الأولی، بیروت: دار المستقبل العربی.
3. بحراوی، حسن (1990)؛ بنییة الشکل الروایی: الفضاء – الزمن - الشخصیة، بیروت: المرکز الثقافی.
4. پورعمرانی، روح‌الله (1387)؛ ادبیّات زندان، چاپ اوّل، تهران: آفرینش.
5. جماعة من الباحثین (1998)؛ جمالیات المکان، الطّبعة الأولی، باندوق: دار البیضاء.
6. جواد، علی (1987)؛ المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، المجلّد الخامس، الطّبعة الأولی، بیروت: مکتبة النهضة.
7. الدلیمی، نجم (1999)؛ المکان فی النص المسرحی، الطّبعة الأولی، اردن: دار الکندة.
8. عابدینی، حسن (1369)؛ صد سال داستان‌نویسی در ایران، جلد اوّل، چاپ دوّم، تهران: پگاه.
9. عبیدی، مهدی (2011)؛ جمالیات المکان فی ثلاثیة حنا مینة، الطّبعة الأولی، دمشق: وزارة ثقافة.
10. علوی، بزرگ (1357)؛ورق پاره­های زندان، تهران: امیرکبیر.
11. --------- (1386)؛تاریخ و تحوّل ادبیّات جدید ایران، ترجمه امیر شالچی، تهران: نگاه.
12. الفیصل، سمرروحی (1995)؛ بناء الروایة العربیة، الطّبعة الأولی، دمشق: منشورات اتّحاد الکتّاب العرب.
13. لحمدانی، حمید (2000)؛ بنیة النّص السّردی من منظور النّقد الأدبی، الطّبعة الأولی، بیروت: المرکز الثقافی العربی.
14. لوتمان، یوری (1998)؛ مشکلة المکان الفنّی، ترجمه: سیزا قاسم، الطّبعة الأولی، المغرب: دار البیضاء.
15. محبک، احمد زیاد (2001)؛ دراسات نقدیة من الأسطورة إلی القصّة القصیرة، الطّبعة الأولی، دمشق: دار علاء الدّین.
16. المقریزی، احمد (1959)؛ الخطط المقریزیة، الطبعة الأولی، لبنان: دار احیاء العلوم.
17. موحدی، محمّد رضا (1373)؛شکنجه در جهان، چاپ اوّل، تهران: نشر مترجم.
18. النابلسی، شاکر (1994)؛ جمالیات المکان فی الروایة العربیة، الطّبعة الأولی، بیروت: المؤسّسة العربیة.
19. الصمد، واضح (1995)؛ السجون وأثرها فی الآداب العربیة، الطّبعة الأولی، بیروت: المؤسّسة الجامعیة.
20. ولک، رنه (1972)؛ نظریه ادبیّات، ترجمۀ ضیاء موحد و پرویز مهاجر، چاپ اوّل، تهران: علمی.
21. هلسا، غالب (1989)؛ المکان فی الروایة العربیة، الطبعة الأولی، دمشق: دار ابن هانی.
ب: پایان­نامه
22. بن یحی، سعدیة (2008)؛ دلالة المکان فی روایة عابر سریر لأحلام مستغانمی، مذکرة لنیل شهادة ماجستر، کلیة الآداب واللّغات، جامعة الجزائر.
ج: مجلّه­ها
23. اصغری، جواد (1388)؛ «بررسی زیباشناسی عنصر مکان در داستان»، نشریه زبان و ادب فارسی، شماره 26، صص 29-46.
24. البحراوی، سید (بی­تا)؛ «قراءة فی روایة «ذات» لصنع­الله ابراهیم»، نشریه ادب و نقد، شماره 82، صص 15-20.
25. دودمان کوشکی، علی (1390)؛ «وصف زندان و احوال درونی در زندان نوشته‌های فارسی و عربی»، پژوهشنامه‌های ادبیّات غنائی، سال نهم، شماره شانزدهم، صص 73-98.
26. زوزو، نصیرة (2012)؛ «بناء المکان المفتوح فی روایة طوق الیاسمین لواسینی الأعرج»، مجلّة المخبر، العدد الثامن، صص 21-35.
27. کرسول، رابین (2011)؛ «بوی آنجا، یادداشتی بر رمان صنع­الله ابراهیم»، ترجمه: دریا ارجمند،نشریۀ فرهنگی هنری نواک.
د: منابع مجازی
28. رضایی، مسعود (1383)؛ «خاطرات بزرگ علوی»، سایت دفتر مطالعات و تدوین تاریخ ایران.
 www.history.com