قاضی نظام‏الدّین اصفهانى و هم‌آوایى با عربى ‏سُرایان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

چکیده

دستیابی به سرچشمۀ مضامین شعری سرایندگان، و نشان دادن اثرپذیری آنان از یکدیگر، هرچند کاری است ارجمند؛ ولی به سبب همانندی اندیشه‌های بشری سخت دشوار می‌نماید. در این میان، آنچه دیریاب است - امّا ناممکن نیست - نمودنِ همسان‌اندیشی‌ها و همسان‌سرایی‌هاست.
      در مقالۀ حاضر، نگارندگان پس از مقدّمه‏ای کوتاه‏ در بیان مسلّماتِ زندگى و آثار این دانشورِ ادیب و شاعر ذولسانین اصفهان در قرن هفتم هجری، با استناد به دست‏نویس‏های‏آثارِ او و با روش توصیفی - تحلیلی نشان داده‌اند که قاضى نظام‏الدّین اصفهانى، در میان شاعران عربى‏سُرا، سخت تحت تأثیرِ متنبّى است؛ هرچند در شعرِ او نمونه‏هایى از همسان‏گویى با شاعران دیگر - از جمله سیّد حمیرى، ارّجانى و... - هم یافت می‏شود.
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

القاضی نظام الدّین الأصفهانی والشعراء العرب

چکیده [English]

الکشف للمصادر الّتی تستقی منها أشعار الشّعراء وتبیین التأثیر المتبادل بین الشعراء أمر یحظی بأهمیة کبیرة فیستحق الدراسة وبذل المزید من التمعن والتمحیص، إلا أنه لا یخلو من صعوبات قد تحول دون تحقیق الهدف وذلک للتّشابه الموجود فی أفکار البشر. هذا وإن کان عرض الأفکار والمضامین الشعریة المشترکة بین الشعراء یبدو أمرا عسیرا إلاّ أنَّه لیس مستحیلاً.
بناء علی هذا یهدف هذا البحث إلی دراسة وتبیین حلقات الوصل بین القاضی نظام الدّین الأصفهانی ـ وهو شاعر ذو لسانین فی القرن السابع للهجرةـ والشعراء العرب، وقد أثبت فی مختلف الجوانب إنّ القاضی نظام الدّین قد تأثّر بشعر المتنبّی وأخذ عنه أکثر من غیره من الشعراء، وإن کان فی شعره نماذج من المضامین الشعریة المشترکة مع غیره من الشعراء، کالسیّد الحمیری، والأرجانی وغیرهما. وقد اعتمد فی البحث منهجاً یتصف بطابع وصفی - تحلیلی یتطرّق بعد مقدمة موجزة عن حیاة الشاعر إلى دراسة أعماله الّتی کانت ولا تزال مخطوطة، وذلک لاستقصاء ما فیها من ملامح التأثّر والاقتباس.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • الکلمات الدّلیلیّة: القاضی نظام الدّین الأصفهانی
  • الشعر العربی
  • القرن السابع للهجرة
  • المضامین المشترکة
  • التّأثیر والتّأثّر
  • کتابنامه

    الف: کتاب‌ها

    • ·  القرآن الکریم

    1. ابن الفوطی، عبدالرزاق بن أحمد (1374)؛ تلخیص مجمع الآداب ومعجم الألقاب، تحقیق محمّد الکاظم، تهران: وزارة الثقافة والإرشاد الإسلامی.

    2. ابن معصوم المدنى، السیّد علی‌خان بن أحمد (1324)؛ سلافة العصر فی محاسن الشعراء بکل مصر، مصر: محمّد امین الخانجى الکتبى.

    3. ابن هانی الأندلسی، محمّد بن هانئ (1886)؛ دیوان، وقف على طبعه شاهین عطیة، بیروت: المطبعة اللبنانیة.

    4. الأرّجانی، أحمد بن محمّد (1307)؛ دیوان، صحّحه وفسّر الغریب من ألفاظه أحمد بن عبّاس الأزهری، بیروت: مطبعة جریدة.

    5. الأمین، محسن (1406)؛ أعیان الشّیعة، تحقیق حسن الأمین، بیروت: دار التّعارف.

    6. انورى، حسن، (1355)؛ اصطلاحات دیوانى دورۀ غزنوى و سلجوقى، تهران: طهورى.

    7. الباخرزی، علی بن الحسن (1414)؛ دمیة القصر وعُصرة أهل العصر، تحقیق ودراسة محمّد التونجی، بیروت: دار الجیل.

    8. بدوى، أحمد أحمد (1996)؛ أسس النقد الأدبى عند العرب، القاهرة: دار نهضة مصر.

    9. البرقوقی، عبدالرحمن (1407)؛ شرح دیوان المتنبّی، بیروت: دار الکتاب العربی.

    10. البشّار بن برد (1963)؛ دیوان، اعتنى بجمعه السیّد محمّد بدرالدّین العلوی، بیروت: دار الثّقافة.

    11. الثعالبی، عبدالملک بن محمّد (1366)؛ یتیمة الدهر فی محاسن أهل العصر، بتحقیق محمّد محیى‏الدّین عبدالحمید، بیروت: دار الفکر.

    12. جنید شیرازى، جنید بن محمود (1328)؛ شدّ الإزار فی حطّ الأوزار عن زوّار المزار، تصحیح و تحشیه: محمّد قزوینى و عبّاس اقبال، تهران: مجلس.

    13. جوینى، عطاملک بن محمّد (1370)؛ تاریخ جهان‏گشاى، به سعى و اهتمام و تصحیح محمّد بن عبدالوهّاب قزوینى، چاپ چهارم، تهران: ارغوان.

    14. دهخدا، على­اکبر (1363)؛ امثال و حکم، چاپ ششم، تهران: امیرکبیر.

    15. رشیدالدّین فضل‏اللّه (1373)؛ جامع التّواریخ، تحقیق محمّد روشن و مصطفى موسوى، تهران: البرز.

    16. السیّد الحمیری، إسماعیل بن محمّد (بی‌‌تا)؛ دیوان،شرح وتحقیق شاکر هادى شکر، مقدمة السیّد محمّدتقى الحکیم، بیروت: دار مکتبة الحیاة.

    17. الشّریف الرضی، محمّد بن الحسین (1406)؛ دیوان،چاپ افست، إیران: وزارة الإرشاد الإسلامى.

    18. الصاحب ابن عَبّاد، إسماعیل بن عباد (1422)؛ دیوان، شرحه وضبطه وقدّم له إبراهیم شمس الدّین، بیروت: مؤسّسة الأعلمی للمطبوعات.

    19. صفی‌الدّین الحلّی، عبدالعزیز بن سرایا (1403)؛ دیوان، بیروت: دار بیروت.

    20. عزالدّین کاشانی، محمود بن علی (1367)؛ مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه، به تصحیح استاد علامه جلال‌الدّین همایی، چاپ سوّم، تهران: هما.

    21. قزوینى، محمّد (1363)؛ «ممدوحین شیخ سعدى»، مقالات قزوینى، گردآورنده: عبدالکریم جربزه‏دار،(ج 3، صص 547-677)؛ تهران: اساطیر.

    22. گویارد، ام. اف (1374)؛ ادبیات تطبیقی، ترجمۀ علی‌اکبر خان‌محمّدی، تهران: پاژنگ.

    23. المحبی، محمّد أمین بن فضل‏اللّه (بی‌تا)؛ خلاصة الأثر فی أعیان القرن الحادی‌عشر، بیروت: دار صادر.

    24. مطلوب، أحمد (2001)؛ معجم مصطلحات النقد العربی القدیم، بیروت: مکتبة لبنان.

    25. المیدانی، أحمد بن محمّد (1407)؛ مجمع الأمثال، تحقیق محمّد أبوالفضل إبراهیم، الطّبعة الثّانیة، بیروت: دار الجیل.

    26. النّابغة الذبیانی، زیاد بن معاویة (1980)؛ دیوان، حقّقه وقدّم له فوزی خلیل عطوى، بیروت: دار صعب.

    27. نظام‏الدّین اصفهانى، محمّد بن اسحاق (710 )؛ دیوان المنشآت، دست‏نویس ش «2315» کتابخانۀ احمد ثالث (توپقاپوسراى) ترکیه، 226 برگ، فیلم ش «329» کتابخانه دانشگاه تهران.

    28. -------------------------- (737 )؛ دیوان المنشآت، دست‏نویس ش «3174Arabe »  کتابخانه ملّى پاریس، 141 برگ.

    29. -------------------------- (1983)؛ رباعیّات نظام‏الدّین الأصفهانى (نخبة الشّارب وعجالة الراکب)، حقّقها وقدّم لها کمال أبودیب، بیروت: دار العلم للملایین.

    ب: مجلّه‌ها

    30. ابن‌الرّسول، سیّد محمّدرضا (1381)؛ «قاضى نظام‏الدّین اصفهانى (شاعر ذولسانین قرن هفتم هجرى)»، مجلّۀ دانشکده ادبیّات و علوم‏ انسانى دانشگاه اصفهان،  (ضمیمۀ شمارۀ 29 و 30)، صص 145-182.

    31. ------------------ (1386)؛ «قاضی نظام‌الدّین اصفهانی در آینۀ مصادر عصری و متأخّر»، آینۀ میراث، سال 5، شمارۀ 39، صص 163-210.

    32. جواد، مصطفى (1963)؛ «أصفهان معقل الأدب العربى ونظام‏الدّین الأصفهانى»، مجلّة المجمع العلمى العراقی، ‌10، صص 69-94.

    33. موسوی، سیّد کمال، و ابن‌الرّسول، سیّد محمّدرضا (1389)؛ «قاضى نظام‏الدّین اصفهانى و هم‌سخنی با شاعران پارسى‏گو»، نشریۀ ادبیّات تطبیقی دانشکدۀ ادبیّات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان، دورۀ جدید، سال 1، شمارۀ 2، صص 183-206.

    34. میرافضلی، سیّد علی (1381)؛ «قاضى نظام‏الدّین اصفهانى و رباعیات او»، معارف، 19، 2 (پیاپى 56)، صص‌ 2-25.