خوانش تطبیقی مفهوم آزادی در شعر محمود سامی البارودی و ملک الشّعراء بهار

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

چکیده

پرداختن به اندیشۀ اجتماعی شاعران و نویسندگان و بررسی رابطۀ آن با شعر، به عنوان بخشی از ساختار ذهنی جامعه، از موارد ضروری در حوزۀ مطالعات جامعه­شناسی ادبیّات به شمار می­رود. رابطۀ دامنه­دار و گستردۀ زبان و ادبیّات فارسی با زبان و ادبیّات عربی، رابطه­ای تاریخی است و در مقاطع مختلف، دستخوش تحوّلات و فراز و فرودهایی بوده است. از قرن هجده میلادی به بعد، جریان­های فرهنگی جهان تحت تأثیر تحوّلات جدید اجتماعی راهی دیگر پیموده و وجوه مشترک یافته است. در این میان، آبشخور فکری مشترک محمود سامی البارودی (1839-1904 م) و ملک الشّعرای بهار (1887-1952 م)، وقایع اجتماعی قرن نوزدهم بوده است. این جستار با تکیه بر نظریۀ ساختگرای لوسین گلدمن و با رویکردی تحلیلی – تطبیقی، علاوه بر تحلیل ساختارهای متنی شعر این دو شاعر، با حرکتی شناور میان شعر و اجتماع، به عنوان دو ساختار مرتبط، زمینه­های خلق مفهوم آزادی در بیان شعری آن دو را، در دو بخشِ دریافت و تشریح روشن می­کند. مهم­ترین نتایج حاصل از این پژوهش عبارتند از: طرح مسألۀ آزادی در شعر دو شاعر، بر اساس یک ایدئولوژی مشخّص شکل گرفته است. از دیگر سو، این مسائل در شکل­گیری ذهنیّت اجتماعی دو شاعر و کلام ادبی آنان مؤثّر بوده است و بخشی از ساختارِ غالبِ اجتماعیِ زمانۀ دو شاعر به شمار می­آید.
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

قراءة مقارنة لمفهوم «الحرِّیة» فی شعر محمود سامی البارودی وملک الشّعراء بهار

چکیده [English]

تعتبر معالجة آراء الشعراء والکتّاب وأفکارهم الاجتماعیة ودراسة علاقتها بالشعر من ضروریّات علم الاجتماع فی دراسات الأدبیة کجزء من المکوّن الذّهنی للمجتمع. تجمع بین اللّغتین العربیة والفارسیة وآدابهما علاقات تاریخیة شهدت علی مرِّ العصور تطورات وتغیرات عدیدة. فأصبحت التّیارات الثقافیّة فی العالم تحت تأثیر المستجدات الإجتماعیة الّتی صارت مصدر إلهام لدی الشاعرَینِ محمود سامی البارودی (1839-1904 م) وملک الشّعراء بهار (1887–1952 م). نُحاولُ بهذا المقال تبیین وتشریح مجالات خلق مفهوم «الحرِّیة» فی الخطاب الشعریّ لدی الشاعرینِ بقسمیه التلقِّی والتشریح، وفقاً لنظریة لوسین جولدمن البنیویة فی ضوء منهج تحلیلی مقارن والتّأرجح بین ساحتی الشعر والمجتمع کمکوّنین مرتبطینِ؛ وذلک بعد تحلیل بُنی شعرهما.وأهمّ نتائج البحث: معالجة قضیّة الحرّیة عند الشاعرینِ قد تکوَّنت وفقاً لعقیدة محدَّدة وأثّرت فی تکوین ذهنیّة الشاعرین الاجتماعیة وخطابهما الأدبی؛ لأنّها کانت جزءاً من بنیانیة المجتمع السّائدة فی عصرهما.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • الکلمات الدّلیلیّة: الحرِّیّة
  • ملک الشعراء بهار
  • محمود سامی البارودی
  • البنیة التکوینیّة
  • الأدب المقارن
  • لوسین جولدمن
کتابنامه
الف: کتاب­ها
1. آرین­پور، یحیی (1372)؛از صبا تا نیما، جلد 1، تهران: زوّار.
2. ----------- (1375)؛از صبا تا نیما، جلد 2، تهران: زوّار.
3. اسلامی ندوشن، محمّدعلی (1371)؛ «دهمین سال­مرگ ملک الشّعرای بهار»، نوشته­های بی­سرنوشت، تهران: یزد و آرمان.
4. البارودی باشا، محمود سامی (1998)؛ دیوان البارودی، حقّقه وضبطه وشرحه علی الجارم محمّد شقیق معروف، بیروت: دار العودة.
5. بدوی، مصطفی (1386)؛ گزیده از شعر عربی معاصر، ترجمۀ غلامحسین یوسفی و یوسف بکّار، تهران: سخن.
6. بهار، محمّدتقی (1380)؛ تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، جلد 1، تهران: امیرکبیر.
7. ---------- (1391)؛ دیوان اشعار ملک الشّعرای بهار، بر اساس نسخۀ چاپ 1344، نمونه­خوانان: عزیز مهدی و مهدی صلاحی، تهران: نگاه.
8. پاتنام، رابرت و دیگران (1384)؛ سرمایۀ اجتماعی، اعتماد، دموکراسی و توسعه، ترجمۀ افشین خابکاز و حسن پویان، تهران: نشر شیراز.
9. حافظ، ابراهیم (بی­تا)؛ الدّیوان، ضبطه وشرحه ورتبه احمد امین واحمد الزین وابراهیم الابیاری، بیروت: دار العودة.
10. خفاجی، محمّد عبدالمنعم (1985)؛ الأدب العربی الحدیث، المجلّد الأولی، القاهرة: مکتب الکلّیات الازهریة.
11. -------------- (1992)؛ قصه الأدب فی المصر، بیروت: دار الجیل.
12. الدّسوقی، عمر (1973)؛ فی الأدب الحدیث، القاهرة: دار الفکر.
13. -------- (2003)؛ فی الأدب الحدیث، الجزء الاول، بیروت: دار الفکر.
14. زرقانی، سیّد مهدی (1387)؛ چشم­انداز شعر معاصر ایران، تهران: ثالث.
15. سپانلو، محمّدعلی (1369)؛ چهار شاعر آزادی: جست­وجویی در سرگذشت و آثار عارف، عشقی،بهار و فرخی یزدی، تهران: نگاه.
16. شفیعی­کدکنی، محمّدرضا (1392)؛ با چراغ و آینه، در جست­وجوی تحوّل شعر معاصر ایران، تهران: سخن
17. ------------------- (1386)؛ زمینۀ اجتماعی شعر فارسی، تهران: اختران و زمانه.
18. ------------------- (1387)؛شعر معاصر عرب، تهران: سخن.
19. ------------------- (1386)؛ موسیقی شعر، تهران: آگاه.
20. صفا، ذبیح‌الله (1348)؛ گنجینه سخن: شاعران پارسی‌گو و منتخب آثار آنان، تهران: دانشگاه تهران.
21. شوقی ضیف (1961)؛ الأدب العربی المعاصر فی المصر، القاهرة: دار المعارف.
22. ------- (2006)؛ البارودی رائد الشّعر الحدیث، القاهرة: دار المعارف.
23. طه حسین (1984)؛ تقلید و تجدید، بیروت: دار العلم للملایین.
24. عابدی، کامیار (1390)؛ به یاد میهن: زندگی و شعر ملک الشّعرا بهار، تهران: ثالث.
25. عبدالمعطی محمّد، علی (1984)؛ مشکلة الإبداع الفنّی، اسکندریه: دار المعرفة.
26. الفاخوری، حنّا (1383)؛ تاریخ ادبیّات زبان عربی، ترجمۀ عبدالمحمّد آیتی، تهران: توس.
27. فرشیدورد، خسرو (1373)؛ درباره ادبیّات و نقد ادبی، ج 1، تهران: امیرکبیر.
28. کریمی حکّاک، احمد (1384)؛ طلیعه تجدّد در شعر فارسی، ترجمۀ مسعود جعفری، تهران: مروارید.
29. گلدمن، لوسین (1376)، «کل و جز، فصل اوّل از کتاب خدای پنهان»، مجموعۀ جامعۀ فرهنگ وادبیّات، ترجمۀ محمّد جعفر پوینده، تهران: چشمه.
30. ---------- (1369)؛ نقد تکوینی، ترجمۀ محمّد تقی غیاثی، تهران: بزرگمهر.
31. ---------- (1377)؛ «جامعه‌شناسی ادبیّات»، درآمدی بر جامعه‌شناسی ادبیّات (مجموعه مقاله)، گزیده و ترجمۀ محمّد جعفر پوینده، تهران: نقش جهان.
32. مرزوق، حلمی (1983)؛ تطوّر النّقد والتّفکیر الأدبی من القرن العشرین، لاط، بیروت: دار النهضة.
33. معین، محمّد (1375)؛فرهنگ معین، جلد پنجم: تهران: امیرکبیر.
34. مکاریک، ایراناریما (1390)؛ دانشنامه نظریه­های ادبی معاصر، ترجمۀ مهران مهاجر و محمّد نبوی، تهران: آگه.
 
ب: مجلّه­ها
35. ابراهیمی کاوری، صادق و رحیمه چولانیان (1387)، «مضامین مشترک در حبسیه­های فارسی و عربی»، مجلّۀ ادبیّات عرفانی و اسطوره‌شناختی، سال چهارم، شمارۀ 11، صص 9-36.
36. انوشیروانی، علیرضا (1390)، «ضرورت آشنایی با نظریه­های ادبیّات تطبیقی در ایران»، ویژه‌نامۀ نامۀ فرهنگستان، دورۀ اوّل، شماره پیاپی 3، صص 3-8.
37. التّنوخی، عزالدین (1985)؛ «لغة شوقی»، ذکر الشّاعرین، طبع بعنایة احمد عبید، بیروت: عالم الکتب، صص 361-377.
38. حریرچی، فیروز (1345)، «محمود سامی البارودی (دانشمندان معاصر عرب)»، وحید، شماره 31، صص 565-572.
39. روح‌الله، روزبه کوهشاهی و علیرضا انوشیروانی (1392)، «تأثیرگذاری حافظ بر ملک الشّعرای انگلیس، آلفرد لرد تِنِسِن»، پژوهشنامۀ ادبیّات غنایی، سال یازدهم، شمارۀ 21، صص 143-162.
40. صادقی مزیدی، مجید و منصوره زرکوب (1391)، «الشّعر الوطنی لدی محمود سامی البارودی وملک الشّعراء بهار»، فصلیة اللسان المبین (بحوث فی الأدب العربی)، السّنة الرّابعة، المسلسل الجدید، العدد العاشر، صص 134-159.
41. غیبی، عبدالاحد (1387)، «تجدید و نوگرایی در شاعر نئوکلاسیک مصر»، مجلّۀ دانشکده ادبیّات و علوم انسانی دانشگاه تهران، شماره 186، صص 179-193.
42. گنجی، نرگس و مجید صادقی مزیدی (1390)، «شعر المنفی والمغترب لدی محمود سامی البارودی»، مجلّة الجمعیةالإیرانیة للّغة العربیّة وآدابها، فصلیة محکمة، عدد 21، صص 21-40.
 
References
43. Goldman, Lucien (1964), The hidden God, (Translated from the French by Philip Thody), London: Routledge and Keygan Paul.
44. Goldman, Lucien (1981), method in the sociology of literature, oxford: Basil Blackwell.