طنز سیاسی - اجتماعی در اندیشه‌های عبید زاکانی و احمد مطر

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

چکیده

 
مقایسۀ اندیشه‌های عبید زاکانی، شاعر و نویسندۀ عصر مغول و احمد مطر، از شاعران معاصر عراق، در حوزۀ ادبیّات تطبیقی مکتب آمریکا قرار می‌گیرد. یکی از وجوه مشترک در آثار این دو هنرمند که بر اثر شرایط خفقان‌آور جامعه به وجود آمده، طنز سیاسی - اجتماعی است که هدف اصلی آن انتقاد از شرایط نابسامان جامعه و اصلاح آن است. از این روی، در حکایت‌های زاکانی و اشعار مطر، در کنار مضمون­های متفاوت، مضامین طنزآمیز مشترکی چون نقد حاکم، قاضی، واعظ، تصریح به نام دشمنان، گسترش فساد، سرکوب شخصیّت‌های برجسته و اندیشمندان و گسترش فقر، قابل بررسی است.
      عبید از هنر خاصّی در بیان سخنانش سود جسته که همین مسأله سبب گشته است معنای طنزهایش را تنها خردمندان دریابند؛ امّا زشت­گویی او در برخی حکایت­هایش، آثار او را به سوی هزل و یاوه کشانده و معنای حقیقی سخنانش را پنهان ساخته است. مطر با رعایت جانب ادب، توانسته حقایق تلخ روزگار خویش را آشکارتر سازد و برخلاف عبید، شعر خود را تنها برای مبارزه با حکومت به کار گیرد و حسّ مخالفت مردم بر ضد اوضاع نابسامان را بیشتر بر­انگیزد؛ هرچند که خود از رسیدن به آینده­ای درخشان ناامید است.
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

مضامین الفکاهة السیاسیة والإجتماعیة فی آراء عبید زاکانی وأحمد مطر

چکیده [English]

 یرمی هذا المقال إلی المقارنة بین أفکار الکاتب الإیرانی فی العصر المغولی، عبید زاکانی والشّاعر العراقی المعاصر، أحمد مطر فی ضوء المدرسة الأمریکیة للأدب المقارن. الفکاهة السّیاسیة والإجتماعیة هی إحدى النّقاط المشترکة فی آثار هذین الإثنین الّتی حدثت فی ظلّ الظّروف الخانقة فی المجتمع وهدفها الرئیس نقد ظروف المجتمع المزریة وإصلاحها. ومن هذا المنطلق إلى جانب التّطرّق إلی المضامین المختلفة فی حکایات زاکانی وأشعار مطر، قمنا بمعالجة المضامین المشترکة الفکاهیة فی آثارهما حول الحاکم، والقاضی، والواعظ، والأعداء، وإنتشار الفساد وقمع الشخصیات البارزة والعلماء وإنتشار الفقر.
     قد استخدم زاکانی فنّا خاصّا فی تعبیراته ما أدّى إلى أن ینحصر فهم معانی فکاهیاته فی أصحاب عقول منفتحة فقط، ولکن کثرة الکلمات البذیئة فی بعض حکایاته نحت ببعض آثاره نحو السّب المقذع واختفاء معانیه الحقیقیة ضمن التّعابیر السّاخرة؛ وقد استطاع مطر أن یظهر الحقائق المُرّة فی عهده أکثر فأکثر من خلال مراعاة الأدب وأن یستخدم شعره فی طریق الکفاح ضد الحکومة خلافا لزاکانی کما استطاع أن یثیر الناس ضد الأوضاع السّیّئة للبلاد رغم خیبة أمله من مستقبل باهر.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • الکلمات الدّلیلیّة: الأدب المقارن
  • الفکاهة السّیاسیة والإجتماعیة
  • عبید زاکانی
  • أحمد مطر
کتابنامه
الف: کتاب­ها
1. ابو رعد (2005)؛ احمد مطر شاعر المنفی، الطّبعة الأولی، بیروت: دار الیوسف.
2. اشپولر، برتولد (1365)؛ تاریخ مغول در ایران، ترجمة محمود میرآفتاب، چاپ دوّم، تهران: علمی و فرهنگی.
3. اقبال آشتیانی، عبّاس (1347)؛ تاریخ مفصّل ایران از استیلای مغول تا اعلان مشروطیت، جلد اوّل، چاپ سوّم، تهران: امیرکبیر.
4. بیانی، شیرین (1381)؛ دین و دولت در ایران عهد مغول، جلد اوّل، چاپ سوّم، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
5. بیانی، شیرین (1379)؛ مغولان و حکومت ایلخانی در ایران، چاپ اوّل، تهران: سمت.
6. جمعی از نویسندگان (1375)؛ عبید زاکانی، لطیفه­پرداز و طنزآور بزرگ ایران، به کوشش: حمید باقرزاده و بهروز صاحب‌اختیاری، چاپ اوّل، تهران: اشکان.
7. حسینی، حسن و موسی بیدج (1380)؛ نگاهی به خویش (گفتگو با شاعران و نویسندگان معاصر عرب)، چاپ اوّل، تهران: سروش.
8. حلبی، علی‌اصغر (1384)؛ زاکانی نامه (رساله­ای در شرح احوال، آثار و نقد افکار مولانا عبید زاکانی)، چاپ اوّل، تهران: زوّار.
9. الخلیل، سمیر (1370)؛ جمهوری وحشت، سیاست عراق امروز، ترجمة احمد تدیّن، چاپ اوّل، تهران: طرح نو.
10. داودی، نصرالله (1344)؛ در شناخت عبید زاکانی، مشهد: پگاه.
11. زاکانی، عبید (1382)؛ کلیّات عبید زاکانی (تصحیح، تحقیق، شرح و ترجمة حکایات عربی)، ترجمة پرویز اتابکی، چاپ دوّم، تهران: زوّار.
12. سیّد رضی (1386)؛ نهج البلاغه، ترجمة محمّد دشتی، چاپ دوّم، قم: طوبای محبّت.
13. شورای نویسندگان (بی­تا)؛ تاریخ سیاسی عراق، (بی م): مؤسّسة انتشاراتی نهضت جهانی اسلام.
14. صفا، ذبیح‌الله (1371)؛ تاریخ ادبیّات ایران (در قلمرو زبان فارسی از اوایل قرن هفتم تا پایان قرن هشتم هجری)، جلد سوّم، چاپ نهم، تهران: فردوس.
15. غنیم، کمال احمد (1998)؛ عناصر الإبداع الفنیّة فی شعر احمد مطر، الطّبعة الأولی، القاهرة: مدبولی.
16. فولادزاده، عبدالامیر (1369)؛ ایدئولوژی حزب سوسیالیست بعث عراق، چاپ اوّل، (بی م): دفتر تبلیغات جنبش رانده‌شدگان عراقی.
17. قشمی، محمد (1380)؛ جاودانة عبید زاکانی، چاپ اوّل، تهران: ثالث.
18. مریّجی، شمس­الله (1387)؛ مبانی فکری و زمینه­های اجتماعی جریان­های معاصر عراق، چاپ اوّل، قم: بوستان کتاب.
19. مطر، احمد (2001)؛ الأعمال الشّعریة الکاملة، الطّبعة الثانیة، لندن.
20. معتضد، خسرو (1382)؛ سقوط دیکتاتور (صدّام از ظهور تا سقوط)، چاپ اوّل، تهران: البرز.
21. ولی، وهّاب (1379)؛ مجموعه مقالات اولین سمینار تاریخی هجوم مغول به ایران و پیامدهای آن، جلد دوّم، تهران: شهید بهشتی.
ب: مجلّه­ها
22. ترکمن، محمد حسین (1377)؛ «طنز سیاسی و اجتماعی»، فصلنامۀ پژوهش­های ارتباطی(پژوهش و سنجش)، تهران، صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، صص 424-431.
23. حسینی، حسن (1367)؛ «احمد مطر، شاعر خنده‌های تلخ»، ماهنامۀ­ کیهان فرهنگی، تهران، مؤسّسة کیهان، صص 29-32.
24. زینی­وند، تورج (1391)؛ «طنز تلخ در شعر پایداری فلسطین (مطالعۀ مورد پژوهش: شعر راشد حسین)»، فصلنامۀ نقد ادب عربی معاصر، یزد، دانشگاه یزد، صص 77-100.
25. سعدون­زاده، جواد (1388)؛ «مظاهر ادب المقاومة فی شعر احمد مطر»، مجلۀ ادبیّات پایداری، کرمان، دانشگاه شهید باهنر، صص 51-61.
26. شرکت مقدّم، صدیقه (1388)؛ «مکتب­های ادبیّات تطبیقی»، فصلنامۀ مطالعات ادبیّات تطبیقی، کرمان، دانشگاه آزاد اسلامی واحد جیرفت، صص 51-71.
27. معروف، یحیی (1390)؛ «نقد و بررسی وامگیری قرآنی در شعر احمد مطر»، مجلّۀ زبان و ادبیات عربی (ادبیات و علوم انسانی)، مشهد، دانشگاه فردوسی، صص 123-151.