پژوهشی در تأثیر کلیله و دمنه و الأدب الصّغیر والکبیر در ادب عربی (مطالعة موردپژوهانه: امثال مولّد)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

چکیده

امثال مولّد به حکمت­هایی گفته می­شود که هویّتی نامشخّص دارند و در دورة عبّاسی اوّل از فرهنگ­های مختلف از جمله ایران، یونان و هند به زبان و ادبیّات عرب نفوذ کرده­اند. حجم عظیم و گستردة­ ترجمه­هایی که در عصر عبّاسی شکل گرفت، از عواملی است که موجب انتقال این امثال به فرهنگ عربی شد. یکی از
عمده­ترین فرهنگ­های مؤثّر این دوره، فرهنگ ایرانی بود که توانست از طریق ترجمه در دل اعراب بادیه‌نشین راه پیدا کند. هدف این پژوهش آن است که با بررسی و جست و جوی امثال مولّد، در میان آثار شاخص­ترین نویسندة ایرانی (ابن مقفّع) در عصر عبّاسی، از یک سو تأثیر آثار این نویسنده را در ادب عربی بررسی کند و از دیگر سو، با استناد به منابع عربی به سرچشمة ایرانی پاره­ای از این امثال دست یابد. اشاره به مضامین مشترک این امثال در ادب فارسی نیز علاوه بر گامی در ادب تطبیقی، قرینه­ای است برای اثبات این فرضیه که بخش عمده حکمت­های ادب فارسی، ایرانی است.
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

دراسة فی تأثیر کلیلة ودمنة والأدب الصّغیر والکبیر فی الأدب العربی (دراسة خاصة: الأمثال المولّدة)

چکیده [English]

الملخّص
الأمثالُ المولَّدة امثالٌ لا تُعرف رَوافدها بالضبط کما یقول الأدباء هذه الأمثال لیست عربیةً بل نفذت من الثقافات الأجنبیة إلی الثقافةِ العربیةِ فی العصر العباسی الأوّل. من أهم العوامل التی سبّب نفوذ هذه الأمثال إلی الأدب العربی هی ترجمة الکتب الفارسیة إلی العربیة.
فی هذا البحث نحاول أن نبحثَ عَن هذه الأمثال فِی آثار الکاتب الإیرانی عبدالله بن مقفّع وفی هذا المجال نشیرُ إلی تأثیر آثار ابن مقفّع الوسیعة إلی الأدب العربی ومن جانب أخر إلی ینابیع هذه الأمثال الإیرانیة.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • الکلمات الدّلیلیّة: الأمثال المولّدة
  • الثقافة غیر العربی
  • ابن المقفّع
  • الأدب الصّغیر والکبیر
  • کلیلة ودمنة
کتابنامه
الف: کتاب­ها
1. آذربادمهرسپندان (1382)؛ رهام اشه، تهران: مؤسّسة انتشاراتی تیمورزاده.
2. ابن فاتک، ابوالوفاء المبشّر (1980)؛ مختار الحکم والمحاسن الکلم، حقّقه وقدّم له وعلّق علیه عبدالرّحمن بدوی، بیروت: المؤسّسة العربیة.
3. ابن قتیبة الدینوری، ابو محمّد عبدالله بن مسلم (بی­تا)؛ عیون الأخبار، بیروت: دار الکتب العلمیة.
4. ابن جوزی، ابوالفرج (1412)؛ المنتظم فی تاریخ الامم والملوک، محقّق: محمّد عبدالقادر عطاء، بیروت: دارالکتب العلمیة.
5. ابن ­مسکویه، ابو علی احمد بن محمّد (1358)؛ الحکمة الخالدة، حققه وقدّم له: عبدالرّحمن بدوی، تهران: دانشگاه تهران.
6. ابن مقفّع، عبدالله (بی­تا)؛ الأدب الصّغیر والأدب الکبیر، بیروت: دارالبیروت للطباعة و النشر.
7. ---------- (1936)؛ کلیلة ودمنة، قاهره: مطبعة الأمیریة ببولاق.
8. ابن منظور الأنصاری الرویفعی، محمّد بن مکرم بن علی (1408)؛ لسان العرب، الطّبعة الأولی، بیروت: دارالاحیاء التراث العربی.
9. اردشیر بن بابک (1967)؛ عهد اردشیر، تحقیق: احسان عبّاس، بیروت: دارصادر.
10. امینی، امیر قلی (1389)؛ فرهنگ عوام، تهران: مازیار.
11. بهمنیاری، احمد (1369)؛ داستان­نامة بهمنیاری، چاپ سوّم، به کوشش فریدون بهمنیار، تهران: دانشگاه تهران.
12. التوحیدی، ابوحیان (1988)؛ البصائر والذّخائر، تحقیق: وداد القاضی، بیروت: دار صادر.
13. ثعالبی، ابو منصور (2003)؛ التّمثیل والمحاضرة، بیروت: دار والمکتیة الهلال.
14. ---------- (1981)؛ التّمثیل والمحاضرة، المحقّق: عبدالفتاح محمّد الحلو، بیروت: دارالکتب العربیة
15. ---------- (بی­تا)؛ الإعجاز والإیجاز، بغداد: مکتبة دارالبیان.
16. الجاحظ (1983)؛ الآمل والمأمول، تحقیق: محمّد رضا ششن، دارالکتاب الجدید.
17. الجرجانی، قاضی علی بن­عبدالعزیز (2006)؛ الوساطة بین المتنبّی وخصومه، تحقیق و شرح: محمّد ابوالفضل ابراهیم، علی محمّد البجاوی، بیروت: المکتبة العصریّة.
18. حافظ، شمس­الدّین محمّد (1386)؛ دیوان، مشهد: ارسلان.
19.خلیل زخریا، الیاس (1996)؛ کلیلة ودمنة، بیروت: دارالاندلس.
20. دهخدا، علی­اکبر (1361)؛ امثال و حکم، تهران: امیر کبیر.
21. ذوالفقاری، حسن (1388)؛ فرهنگ بزرگ ضرب­المثل­های فارسی، تهران: معین.
22. ----------- (1378)؛ داستان­های­ امثال، چاپ سوم، تهران: مازیار.
23. راغب الاصفهانی، ابوالقاسم الحسین بن محمّد بن المفضل (1420)؛ محاضرات الأدباء ومحاورات الشّعراء والبلغاء، حقّقه وضبط نصوصه وعلق حواشیه عمر الطّباع، لبنان: شرکة دار الارقم للطباعة والنشر.
24. زیات، احمد حسن (بی­تا)؛ تاریخ الأدب العربی، دمشق: منشورات دارالحکمة.
25. زیدان، جرجی (1983) تاریخ آداب اللغة العربیة، بیروت: منشورات دار مکتبة الحیاة.
26. سامرایی، ابراهیم (1373)؛ زبان­شناسی تطبیقی، ترجمة سید حسن سیّدی، سبزوار: تربیت معلم سبزوار.
27. سعدی، مشرف الدین مصلح بن عبدالله (1368)؛ گلستان، به کوشش دکتر خلیل خطیب رهبر، چاپ پنجم، تهران: صفی علیشاه.
28. -------------------------- (1387)؛ کلّیات سعدی، به اهتمام بهمن خلیفة بناروانی، تهران: امیر کبیر.
29. سنایی غزنوی (1381)؛ طریق التحقیق، ترجمة غلامرضا دهبد، به کوشش بواتاس، تهران: سروش.
30. شکورزاده، ابراهیم (1372)؛ ده هزار مثل فارسی و بیست و پنج هزار معادل آن­ها، چاپ اوّل، مشهد: آستان قدس رضوی.
31. ضیف، شوقی (1427)؛ تاریخ الأدب العربی العبّاسی الاوّل، قم: ذوی القربی.
32. الطرطوشی، محمّد بن الولید (1990)؛ سراج الملوک، تحقیق جعفر البیاتی، الطّبعة الأولی، ریاض: الریس للکتب والنشر.
33. العاکوب، عیسی علی (1989)؛ تاثیر الحکم الفارسیة فی الأدب العربی، الطّبعة الأولی، دمشق: دارطلاس للدراسات و الترجمة و النشر.
34. عبود، مارون (1960)؛ أدب العرب، بیروت: دارالثقافة.
35. العسکری، ابوهلال (1988)؛ جمهرة الامثال، بیروت: دارالجیل.
36. عفیفی، رحیم (1383)؛ اساطیر و فرهنگ ایران، تهران: توس.
37. عنصرالمعالی، کیکاووس بن­اسکندر (1366)؛ قابوس نامه، به کوشش غلامحسین یوسفی، تهران: علمی فرهنگی.
38. غنیمی هلال، محمّد (بی­تا)؛ الأدب المقارن، القاهرة: دار نهضة مصر للطبع والنشر.
39. الفاخوری، حنا (1987)؛ تاریخ الأدب العربی، الطّبعة الثانیة، تهران: توس.
40. فردوسی (1386)؛ شاهنامه، بر پایة چاپ مسکو، تهران: هرمس.
41. قاآنی (1361)؛ دیوان، به کوشش محمّد جعفر محجوب، تهران: امیر کبیر.
42. قرطبی، امام ابو عمر (بی­تا)؛ بهجة المجالس وأنس المجالس، المجلّد الأوّل، بیروت: دارالکتب العلمیة.
43. قطامش، عبدالمجید (1988)؛ الأمثال العربیّة دراسة تاریخیة تحلیلیة، دمشق: دارالفکر للطّباعة والتّوزیع.
44. متون پهلوی (1371)؛ گردآورنده: جاماسب جی منوچهر جی جاماسب، گزارش سعید عریان، کتابخانة ملّی جمهوری اسلامی ایران.
45. محمّدى ملایری، محمّد (1384)؛ فرهنگ ایرانى پیش از اسلام، چاپ پنجم، تهران: طوس.
46. ---------------- (1379)؛ تاریخ و فرهنگ ایران در دوران انتقال از عصر ساسانی به عصر اسلامی، پیوست یک، انتشارات توس.
47. محجوب، محمّد جعفر (1349)؛ دربارة کلیله و دمنه، چاپ دوّم، تهران: خوارزمی.
48. مستوفى، حمد الله، (1387)؛ تاریخ گزیده، به اهتمام عبد الحسین نوایى، چاپ پنجم، تهران: امیر کبیر.
49. مفتاح الحداد، فیصل (1998)؛ الأمثال المولّدة وأثرها فی الحیاة الأدبیة فی العصر العبّاسی حتی نهایة القرن الرابع الهجری، بنغازی: منشورات جامعة قاریونس.
50. المیدانی، ابو الفضل (2003)؛ مجمع الأمثال، ج 1 و 2، تحقیق: قصی الحسین، بیروت: دار ومکتبة الهلال.
51. همایی، جلال الدین (1370)؛ معانی و بیان، چاپ اوّل، نشر هما.
52. الوطواط، الامام العلامة ابواسحاق برهان الدین الکتبی (بی­تا)؛ غرر الخصائص الواضحة والنقائص الفاضحة، بیروت: دارالصعب.
53. الیوسی، الحسن (1402)؛ المحاضرات فی اللغة والأدب، تحقیق وشرح: محمّد حجى وأحمد شرقاوی، بیروت: دار الغرب الاسلامى.
ب: مجلّه­ها
54. آذرنوش، آذرتاش (1389)؛ «ابن مقفّع»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج 4، صص 662-667.
55. حقیقت، عبدالرّفیع (1355)؛ «اعتقاد و دلبستگی ایرانیان به آئین کهن ملّی»، علوم انسانی گوهر، شمارة 41، صص 417-421.
56. سبزیان­پور، وحید (1384)؛ «مقایسة حکمت در شاهنامه و متون عربى قرن سوّم تا پنجم»، مجلّة انجمن ایرانى زبان و ادبیات عربى، شمارة 1، بهار 84، صص 128-127.
57. ------------ (1387)؛ «بررسی ریشه­های ایرانی کلیله و دمنه»، فصلنامة علمی - پژوهشی علوم انسانی دانشگاه الزهراء، سال هجدهم، شماره 73، صص 76-103.
58. ------------ (1387)؛ «تأثیر کلام على (ع) در الأدب الصّغیر و الأدب الکبیر»، مجلّة مقالات و بررسى ها، دانشکده الهیات دانشگاه تهران، دفتر 88، صص 53-71.
59. ------------ (1388)؛ «تأثیر اندیشه­های اخلاقی ایران باستان در اشعار بابا افضل»، کاشان شناخت، مجلّة تخصصی مرکز پژوهشی کاشان­شناسی دانشگاه کاشان، سال پنجم، شمارة 7-8، صص 271-292.
60. ------------ (1389)؛ «نقبی به روشنایی در جستجوی امثال ایرانی در نظم عربی» نشریة ادبیات تطبیقی، (علمی- پژوهشی) دانشکدة ادبیات و علوم انسانی- دانشگاه شهید باهنر، دورة جدید سال اوّل، شمارة 2، صص 72-96.
61. ------------ (1390)؛ «مقایسة حکمت­های بزرگمهر در شاهنامه و منابع عربی»، مجموعه مقالات همایش بین المللی بزرگداشت حکیم ابوالقاسم فردوسی در هزاره دوم شاهنامه، دانشگاه سیستان و بلوچستان، کاخ بی گزند، جلد دوّم (ح- ص)، تدوین و تنظیم: مریم خلیلی جهانتیغ، 3 لغایت 5 دی ­ماه، صص 1695- 1715.
62. ------------ (1391)؛ «خوشه­ای از خرمن اندیشه­های ایرانی در الأدب الصّغیر»، ادب عربی، دانشگاه تهران، شمارة 4، سال 4، صص 47-69.
63. ------------ (1393)؛ آداب غذا... sabzianpoor.blogfa.com.
64. علی­بیگی، حسین (1387)؛ «تاریخ نگاران: ابن مقفّع»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شمارة 125، صص 84-85.
65. فائزی، مجتبی (1329)؛ «ابن مقفّع 2» زبان و ادبیات، ارمغان، شمارة 243، صص 141-144.
66. نظری­منظّم، هادی (1389)؛ «ادبیات تطبیقی تعریف و زمینه­های پژوهش»، نشریة ادبیات تطبیقی، دانشگاه شهید باهنر کرمان، سال اوّل، شمارة 2، صص 221-237.
67. نفیسی، سعید (1310)؛ «ده پند انوشروان» مجلّة ارمغان، سال دوازدهم، شمارة 9، صص 626-623.