التّبر المسبوک فی نصیحة الملوک غزالی مأخذ چند حکایت از هزارویک شب

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری زبان و ادبیّات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهرکرد، ایران

2 دانشیار گروه زبان و ادبیّات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهرکرد، ایران

3 استادیار گروه زبان و ادبیّات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهرکرد، ایران

چکیده

ریشه‌یابی حکایت‌ها، اندیشه‌ها و دست‌مایه‌های ادبی و زبانیِ شاعران و نویسندگان، یکی از شاخه‌های مهم در بررسی‌های زبانی و ادبی است. این مسئله، زمانی اهمّیّت بیشتری می‌یابد که آموزه‌های یک اثر، به زبانی دیگر ترجمه شود و از طریق ترجمه‌ای خوب، نه‌تنها اثر جای خود را در میان فرهنگ و زبان ملّتی دیگر باز می‌کند، بلکه تأثیرات بینامتنی خود را نیز ماندگار می‌نماید. پژوهش حاضر می‌کوشد تا ضمن یک مقابله و تطبیق دقیقِ متنی میان متن عربی هزارویک شب و ترجمۀ عربی نصیحة الملوک غزالی که به نام التّبر المسبوک فی نصیحة الملوک معروف است، ثابت کند که کتاب التّبر المسبوک، مأخذ پنج حکایت از حکایت‌های هزارویک شب است و با وجود متون گوناگون عربی که به نوعی برخی از آن‌ها، روایت‌های دیگری از این پنج حکایت را در خود دارند، گردآورندگان و راویان هزارویک شب، در گزارش این پنج داستان، اساس خود را بر این کتاب نهاده‌اند. اقتباس راویان هزارویک شب در یکی از حکایت‌های بررسی‌‎شده، اقتباس محتوایی و در چهار حکایت ‌دیگر، اقتباس‌های صرفی و نحوی و منطبق بر متن عربی التّبر المسبوکاست، به گونه‌ای که میان حجم این حکایت‌ها در متن هر دو کتاب، تفاوت‌های زیادی وجود ندارد و نشان می‌دهد، راویان هزارویک شب، با وجود برخی از این حکایت‌ها در متون عربی، متن التّبر المسبوک را برای اقتباس‌ خود برگزیده‌اند.
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

التّبر المسبوک فی نصیحة الملوک للغزالی مصدر لبضع حکایات من ألف لیلة ولیلة

نویسندگان [English]

  • احمد رحیم‌خانی سامانی 1
  • محمد حکیم آذر 2
  • مظاهر نیکخواه 3
1 طالب دکتوراه فی اللغة الفارسیة وآدابها، جامعة آزاد اسلامی، شهرکرد
2 استاذ مشارک فی قسم اللغة الفارسیة وآدابها، جامعة آزاد اسلامی، شهرکرد
3 استاذ مساعد فی قسم اللغة الفارسیة وآدابها، جامعة آزاد اسلامی، شهرکرد
چکیده [English]

إنّ معرفة المصادر والبحث عن أصل الحکایات وکذلک الأفکار والموادّ والعناصر الأدبیّة واللّغویّة لدی الشّعراء والکتّاب تُعدُّ من أهمّ الرّوافد فی الدّراسات اللّغویّة والأدبیّة. وممّا یزید فی أهمّیّة هذه القضیّة هو أن تُترجم تعالیم أثر ما إلی لغة أخری. وعَبْرَ ترجمة دقیقة وأمینة لا یُتاح لهذا الأثر الأدبیّ أن یحتلَّ مکانةً جدیرة به فی ثقافة أمّة أخری ولغتها فحسب، وإنّما یتاح له کذلک أن یترک فیها تأثیراته التّناصیّة ویخلّدها. تحاول هذه المقالة عبر تطبیق ومقارنة نصیّة دقیقة بین النّص العربی لکتاب ألف لیلة ولیلة والتّرجمة العربیّة لکتاب نصیحة الملوک للامام أبی حامد الغزالی تحت عنوان التّبر المسبوک فی نصیحة الملوک أن تقوم بإثبات أنّ خمس حکایات من ألف لیلة ولیلة مصدرها کتاب التّبر المسبوک. وعلی ‎الرّغم من وجود نصوص مختلفة یتضمّن بعضها روایات أخری لهذه الحکایات الخمس بشکل أو بآخر، فانّ رواة ألف لیلة ولیلة ومن قاموا بجمع هذه الحکایات قد اتّخذوا هذا الکتاب حجر أساس لهم فی تقریرهم لهذه الحکایات الخمس. انّ اقتباس الرّواة فی إحدی الحکایات المدروسة اقتباس یرتبط بالمحتوی، وفی الأربع الأُخر اقتباسات صرفیّة ونحویّة تنطبق علی النّصّ العربی لِـ التّبر المسبوک تمام الانطباق بحیث یتّضح من خلال ذلک أن لیس هناک اختلافات کبیرة بین حجم هذه الحکایات فی کلا الکاتبین، وکذلک یبیّن لنا هذا الأمر أنّ رواة ألف لیلة ولیلة قد اختاروا نصّ التّبر المسبوک أساس اقتباس لهم، وذلک علی الرّغم من وجود بعض من هذه الحکایات فی النّصوص العربیّه الأخری.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • الأدب المقارن
  • معرفة المصادر
  • هزارویک شب
  • ألف لیلة ولیلة
  • التّبر المسبوک فی نصیحة الملوک
  • نصیحة الملوک
  • الإمام محمّد الغزالی
کتابنامه
1. ابوالقاسم بن غسّان (1313)؛اخبار برامکه، ترجمة محمّد بن حسین بن عمر هروی، با اهتمام و تصحیح و مقدّمة تاریخی و ادبی میرزا عبدالعظیم‌خان گرکانی، تهران: مجلس.
2. ألف لیلة ولیلة (1839)؛ أسمار اللّیالی للعرب ممّا یتضمّن الفُکاهة ویورثُ الطرب، قد طبعه کاملاً مکمّلاً: ولیم حی مکناطن، الرّبع الثّانی، کلکته: [بابتیست میسیون پرس].
3. بیهقّی، إبراهیم بن محمّد (1995)؛ المحاسن والمَساوی، تحقیق الشّیخ محمّد سوید، بیروت: دار إحیاء العلوم.
4. تهامی، غلامرضا (1385)؛ فرهنگ اعلام تاریخ اسلام، تهران: شرکت سهامی انتشار.
5. جهشیاری، محمّد بن عبدوس (1938)؛ کتاب الوزراء والکتّاب، حقّقه ووضع فهارسه مصطفی السّقا؛ إبراهیم الابیاری وعبدالحفیظ شبلی، القاهرة: مطبعة مصطفی البانی الحلبی وأولاده.
6. حلبی، علی‌اصغر (1382)؛ تاریخ تمدّن در اسلام: بررسی‌هایی چند در فرهنگ و علوم عقلی اسلامی، چاپ دوّم، تهران: اساطیر.
7. خواجه نظام‌الملک طوسی، ابو علی حسن (1347)؛ سیر الملوک (سیاست‌نامه)، به اهتمام هیوبرت دارک، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
8. الخوری الشّرتونی، سعید (1385)؛ أقرب الموارد فی فِصح العربیّة والشّوارد، قم: اسوه.
9. زرّین‌کوب، عبدالحسین (1369)؛ فرار از مدرسه: دربارة زندگی و اندیشة ابوحامد غزالی، چاپ چهارم، تهران: امیرکبیر.
10. ستّاری، جلال (1368)؛ افسون شهرزاد: پژوهشی در هزارافسان، تهران: توس.
11. صفا، ذبیح‌الله (1368)؛ تاریخ ادبیّات در ایران از میانة قرن پنجم تا آغاز قرن هفتم هجری، چاپ نهم، تهران: فردوس.
12. غزالی، محمّد بن محمّد (1988)؛ التّبر المسبوک فی نصیحة الملوک، عرّبه عن الفارسیة الی العربیّة احد تلامذته [مبارک بن أحمد مبارک اربلی]، ضبطه وصحّحه أحمد شمس الدّین، بیروت: دار الکتب العلمیّة.
13. -------------- (1317)؛ نصیحة الملوک، با مقدّمه‌ و تصحیح و حاشیة جلال همایی، تهران: کتابخانة دانشگاه تهران.
14. هزارویک شب (1390)؛ ترجمة مرتضی مرعشی‌پور، تهران: نیلوفر