بررسی کارکرد هجو در شعر حطیئه و انوری

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

چکیده

چکیده
یکی از انواع سنّتی رایج در ادبیّات منظوم غنایی، هجویه­سرایی است. این گونة ادبی، بخش قابل توجّهی از آثار شاعران پارسی و عرب را به خود اختصاص داده است و سهم مهمّی در ورود به دنیای ذهنی شعرا و شناختن اندیشه­ها، عواطف و رویکردهای آن­ها دارد؛ ضمن این­که می­تواند مخاطب را با شرایط اجتماعی، فرهنگی و سیاسی دوران شاعر نیز آشنا کند. بر این اساس و با توجّه به همین اهمّیّت، پژوهش حاضر بر آن است با استفاده از شیوة توصیفی- تحلیلی، بارزترین کارکردهای هجو و زمینه­های آن را در اشعار دو شاعر مهمّ هجویه­سرا بررسی کند و به پرنمودترین شباهت­های موضوعی شعر آن­ها از این منظر بپردازد. یکی از این دو شاعر، حطیئه شاعر پرآوازة عرب در عصر جاهلی است و دیگری انوری ابیوردی، شاعر بزرگ قرن ششم در ایران. بارزترین انگیزه­های هجویه­سرایی نزد این دو شاعر را، باید در زمینه­ها و عواطف شخصی جست و جو کرد؛ امّا دلایل انوری گاه اجتماعی­تر می­شوند. نقش نیاز­های مادّی در هجوسرایی هر دو شاعر تعیین­کننده است؛ امّا نداشتن اعتماد به نفس و احساس انزجار نسبت به دیگران، برای حطیئه اساسی­تر است. حطیئه اغلب صریح­تر، مفصّل­تر و بی­پرواتر هجو می­کند. هر دو شاعر از صور خیال مدد می­گیرند؛ امّا شعر انوری معمولاً تصویری­تر و به خصوص نمادین­تر است. انوری از عناصر طنزآفرین نیز بیشتر استفاده می­کند.
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

الهجو عند الحطیئة والأنوریّ (دراسة مقارنة)

چکیده [English]

الملخّص
إن الهجاء من الأغراض التقلیدیة الشائعة فی الأدب الغنائی المنظوم. هذا النوع الأدبی اختص الکثیر من أشعار شعراء الفرس والعرب. ومن الممکن أن نعرف ما کان یدور فی أذهان الشعراء الذین استعملوا هذا الغرض، کما أنه یمکن أن نتعرف من خلال أشعارهم الأجواء الاجتمائیة والسیاسیة والثقافیة. سنحاول فی هذا المقال أن نتعرف علی أبرز استعمالات الهجو فی أشعار الشاعرین العلمین، ألا وهما الحطیئة الشاعر الجاهلی، والأنوریّ الشاعر الفارسی الشهیر فی القرن السادس.
أبرز دواعی الهجو لدی هذین الشاعرین تکمن فی العواطف الشخصیة مع أنه یأخذ صبغة اجتماعیة لدی الأنوری. وممّا یجدر بالذّکر أن الأغراض المادیة والتکسب بالشعر لها دور هامٌّ فی استقبال کلا الشاعرین إلی الهجو، وان کان البغض والانزجار من الآخرین لدی الحطیئة أقوی منه عند الأنوری. ومن ثمّ جاء الهجاء عنده أکثر صراحةً وتفصیلاً. کلا الشاعرین یستمدّان من الصّور البیانیة ولکن استعمالها عند الأنوری أکثر من الحطیئة، فضلا عن ذلک إنه یدمج الهزل والسخریة فی اشعاره.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • الکلمات الدّلیلیّة: النقد التطبیقی
  • الهجو
  • الهجاء
  • الحطیئة
  • الأنوریّ
کتابنامه
الف: کتاب­ها
1. ابن منظور (1999)؛ لسان العرب، الطّبعة الأولی، بیروت: دار إحیاء التّراث العربی.
2. الاصفهانی، أبوالفرج (1383/1963)؛ الأغانی، بقلم­ السّید محمّد عبدالقادر حاتم، بیروت: داراحیاء التّراث العربی.
3. انوری (1364)؛ دیوان اشعار، تصحیح: محمّد تقی مدرّس رضوی، 2 ج، چاپ دوّم، تهران: علمی و فرهنگی. 4. ---- (1337)؛ دیوان اشعار، به کوشش سعید نفیسی، تهران: مؤسّسة مطبوعاتی پیروز.
5. انوری، حسن (1387)؛ فرهنگ اعلام سخن، 3 ج، تهران: سخن.
6. حسین، طه (1981)؛ ­تاریخ­الأدب­العربی، العصر الجاهلی­والإسلامی، الطّبعة الرابعة، بیروت: دار العلم­ للملایین.
7. ------ (1974)؛ حدیث الأربعاء، الطبعة حادی عشر، القاهرة: دارالمعارف.
8. الحطیئه (1413/1993)؛ دیوان، شرح­ بروایة ابن ­السّکّیت: مفید محمّد قمیحة، بیروت: دارالکتب العلمیة.
9. ---- (1416/1996)؛ دیوان، شرح: عمر فاروق الطّباع، بیروت: شرکة دارالأرقم.
10. --- (1423/2003)؛ دیوان، شرح: حمدو طماس، الطّبعة الأولی، بیروت: دار المعرفة.
11. حلبی، علی اصغر (1364)؛ مقدّمه­ای بر طنز و شوخ­طبعی در ایران، تهران: پیک.
12. دهخدا، علی­اکبر (بی­تا)؛ لغت­نامة دهخدا، زیر نظر دکتر محمّد معین، مؤسّسة لغتنامه و دانشگاه تهران.
13. الرّافعی، مصطفی­صادق (1421/2000)؛ تاریخ­آداب العرب، 3 ج، الطّبعة الأولی، بیروت.
14. شفیعی کدکنی، محمّدرضا (1372)؛مفلس کیمیا فروش، تهران: سخن.
15. شمیسا، سیروس (1373)؛ انواع ادبی، چاپ دوّم، تهران: فردوس.
16. ---------- (1375)؛ سبک شناسی شعر، چاپ دوّم، تهران: فردوس.
17. ---------- (1376)، سیر غزل در شعر فارسی، چاپ پنجم، تهران: فردوس.
18. صفا، ذبیح ا... (1363)؛تاریخ ادبیّات ایران، چاپ ششم، تهران: فردوسی.
19. ضیف، شوقی (1119)؛ تاریخ­الأدب­العربی، العصرالإسلامی، الطّبعة السّابعة، القاهرة: دارالمعارف.
20. عزمی، سکّر (1419/1999)؛ معجم­الشّعراء فی­تاریخ ­الطّبری، الطّبعة الأولی، بیروت: المکتبة العصریّة.
21. عطوان، حسن (1997)؛ الشّعراء من­مخضرمی ­الدولتین، الأمویّة والعباسیّة، الطّبعة الثّالثة، بیروت: دار الجیل.
22. الفاخوری، تمیم ­محمود و مریم ­شبلی (1423/2003)؛ أعلام­الشّعر العربی، الطّبعة الأولی، بیروت: دارالمعرفة.
23. الفاخوری، حنا(1411/1991)؛ الموجز فی الأدب العربی وتاریخه، الأدب القدیم، الطّبعة الثّانیة، بیروت: دار الجیل.
24. فرشیدورد، خسرو (1373)؛ دربارة ادبیّات و نقد ادبی،2 جلد، چاپ دوّم، تهران: امیرکبیر.
25. فروخ، عمر (1984)؛ تاریخ الأدب­العربی، الطّبعة الخامسة، ج 1، دار العلم.
26. فروزانفر، بدیع­الزّمان (1358)؛ سخن و سخنوران، چاپ سوّم، تهران: خوارزمی.
27. ناصیف، أمیل (1413/1992)؛ أروع ما قیل فی الهجاء. الطّبعة الأولی، بیروت: دارالجیل.
28. نیکوبخت، ناصر (1380)؛ هجو در شعر فارسی (نقد و بررسی شعر هجوی از آغاز تا عصر عبید)،چاپ اوّل، تهران: دانشگاه تهران و دانشگاه کاشان.
29. هدارة، محمّد مصطفی (1995)؛ الشّعر فی صدر الإسلام­والعصر الأموی، بیروت: دارالنّهضة.
ب: مجلّه­ها
30. پارسا، سیّد احمد و فرشاد مرادی (1387)؛ «مقایسة سبکی هجویات در دو دیوان خاقانی و متنبّی»، پژوهشنامة علوم انسانی دانشگاه شهید بهشتی، شمارة 58، صص 1-22.
31. صرفی، محمّد رضا (1388)؛ «ابن رومی و انوری در عرصة هجویه­سرایی»،نشریة ادبیّات تطبیقی، دانشکدة ادبیّات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان، سال 1، شمارة 1، صص 63-85.
32. موسوی گرمارودی، سیّد علی (1385)؛ «طنز در قطعات انوری» نشریة ادبیّات و زبان­ها، نامة انجمن، شمارة 23، صص 23-30.