دراسة «الکرونوتوب» التحلیلیة من منظار میخائیل باختین فی روایة «دو دنیا» و«ذاکرة الجسد»

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات عربی دانشگاه اصفهان

2 استادیار گروه زبان و ادبیات عربی ،دانشگاه اصفهان

چکیده

درست هذه الورقة العلمیة معتمدة على المنهج الوصفی ـ التحلیلی، مصطلح الکرونوتوب (الزمکانیة) الأدبی خلال الإشارة إلى المصطلح نفسه فی حقل علم الفیزیاء لدى العالم الکبیر ألبرت أینشتاین؛کما درست کیفیة انتقال هذا المصطلح إلى الأدب على وجه العام والروایة على وجه الخاص بید الناقد و اللغوی الروسی الشهیر میخائیل باختین؛ هذا وإنّ مصطلح "الزمکانیة" أو "الکرونوتوب" یطلق على فضاء ناتج عن حرکة الزمن (الاسترجاعیة أم الاستشرافیة) داخل المکان فی الإطار الروائی بحیث لیس بإمکاننا أن نفککهما عن البعض. ثم بما أنّ المحور الرئیسی فی الروایتین الفارسیة والعربیة یدور حول امتزاج الزمان والمکان فهی قامت بدراسة الکرونوتوب التحلیلیة فی إطار الروایتین من منظار الناقد الروسی میخائیل باختین. فاستنتجنا من خلال هذه الدراسة أنّ البنیة الکرونوتوبیة/الزمکانیة فی روایة «ذاکرة الجسد» للکاتبة الجزائریة أحلام مستغانمی تتمتع بإطار واسع بالنسبة لروایة «دو دنیا» للکاتبة الإیرانیة گلی ترقی لأنّ البطل (السارد) فیها قد اعتمد على قوة خیاله وعواطفه أکثر مما نتوقعه، وتقنیة التداعیات بما فیها من الحرکات الاسترجاعیة بشکل کبیر لبیان أسباب الحوادث الماضیة، فهما تکوّنان نطاق الکرونوتوب الروائی؛ فی حین أنّ إطار الروایة الفارسیة الزمکانی یکون أقلّ سعة إذ هی قد کتبت لبیان الحوادث فقط. 
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

بررسی تحلیلی «کرونوتوپ» از نگاه میخائیل باختین در رمان «دو دنیا» و «ذاکرة الجسد»

نویسندگان [English]

  • فرزانه حاجی قاسمی 1
  • احمدرضا صاعدی 2
چکیده [English]

این پژوهش با تکیه بر روش وصفی ـ تحلیلی، اصطلاح ادبی کرونوتوپ (پیوستار زمانی ـ مکانی) را باتوجه به همین اصطلاح در علم فیزیک از نگاه آلبرت اینشتین و چگونگی انتقال آن توسط میخاییل باختین ناقد و زبانشناس روسی به حوزة ادبیات و به‌ویژه رمان بررسی کرده است. اصطلاح پیوستار زمانی ـ مکانی، «زمکانیه» یا کرونوتوپ بر فضایی متشکل از حرکت زمان (بازگشت زمانی یا پیشواز زمانی) درون مکان در چارچوب روایت اطلاق می‌شود؛ به‌طوری که نمی‌توان آن دو را از یکدیگر جدا نمود. آنگاه با درنظر داشتن محور اصلی دو رمان فارسی و عربی که به دور آمیختگی زمان و مکان می­چرخد، به تحلیل آن در چارچوب روایتی­شان پرداخته است. نتیجۀ حاصل از بررسی ساختار کرونوتوپ در رمان «ذاکرة الجسد» بیانگر چارچوب وسیع آن در مقایسه با رمان «دو دنیا» است زیرا قهرمان (روایت‌گر) در آن بیش از آنچه انتظار می‌رود بر نیروی خیال و عاطفه خود، و به­طور گسترده بر شیوۀ بازگشت زمانی جهت بیان اسباب اتفاقات گذشته، تکیه نموده است. بنابراین، دو مورد مذکور، محدودۀ پیوستار زمانی ـ مکانی روایت را شکل می‌دهند؛ در حالیکه چارچوب  پیوستار زمانی ـ مکانی در رمان فارسی به دلیل نگاشته شدن صرفاً جهت بیان حوادث، گستردگی کمتری دارد.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • ادبیات تطبیقی
  • کرونوتوپ
  • میخائیل باختین
  • آلبرت اینشتین
  • دو دنیا
  • ذاکرة الجسد
  1. الف: الکتب

    1. الأحمر، فیصل، المکان فی الروایة الجزائریة، جامعة منتوری قسنطینة.

    2. باختین، میخائیل (1990)؛ أشکال الزمان والمکان فی الروایة، ترجمة: یوسف الحلاق، د ط، وزارة الثقافة (نقلا عن الرسالة «البنیة الزمکانیة فی روایة الرماد الذی غسل الماء لعزالدین جلاوجی دراسة تحلیلیة تأویلیة»).

    3. باشلار، غاستون (1984)؛ جمالیات المکان، ترجمة: غالب هلسا، الطبعة الثانیة، المؤسسة الجامعة للدراسات والنشر والتوزیع.

    4. ............. (1992)؛ جدلیة الزمن، ترجمة: خلیل أحمد خلیل، بیروت: المؤسسة الجامعیة للدراسات والنشر والتوزیع، الطبعة الثالثة.

    5. البرمجیة: معجم اللغة العربیة المعاصرة.

    6. بوتور، میشال (1986)؛ بحوث فی الروایة الجدیدة، ترجمة: أنطونیوس، الطبعة الثانیة، بیروت: عویدات.

    7. پور آذر، رویا (1391)؛ میخاییل باختین تخیل مکالمه‌ای جستارهایی درباره رمان، چاپ سوم، تهران: نشر نی.

    8. ترقی، گلی (1389)؛ دو دنیا، چاپ ششم، تهران: نیلوفر.

    9. رزوق، أسعد (1979)؛ موسوعة علم النفس، مراجعة: عبدالله عبد الدایم، الطبعة الثانیة، بیروت: المؤسسة العربیة للدراسات والنشر، نقلا عن کتاب (الزمن فی الروایة العربیة).

    1. رشید، أمینة (1985)؛ «علاقة الزمان بالمکان فی العمل الأدبی زمکانیّة باختین» أدب ونقد، عدد 18 دیسمبر (نقلا عن موقع الکاتب الفلسطینی د. النبیه القاسم).
    2. رومر، لاندائو (1977)؛ نظریه نسبیت چیست، ترجمة: رامین، مسکو: بنگاه نشریات میر.
    3. زاید، عبدالصمد (2003)؛ المکان فی الروایة العربیة الصورة والدلالة دراسات أدبیة، تونس: دار محمد علی الحامی للنشر (نقلا عن رسالة «البنیة الزمکانیة فی روایة الرماد الذی غسل الماء»).
    4. زعرب، صحبیة عودة (2006)؛ غسان کنفانی جمالیات السرد فی الخطاب الروائی، الطبعة الأولی، عمان: دار مجد لاوی للنشر والتوزیع.
    5. سعیدیان، عبدالحسین (1374)؛ مشاهیر نام آوران و دانشمندان، چاپ اول، تهران: سازمان چاپ امین.
    6. صلیبا، جمیل (1982)؛ المعجم الفلسفی بالألفاظ العربیة والفرنسیة والإنکلیزیة واللاتینیة، بیرت: دار الکتاب اللبنانی مکتبة المدرسة، ج 1العیساوی
    7. عبد العالی، قمرة والطیب بودربالة (2012 - 2011)؛ البنیة الزمکانیة فی روایة الرماد الذی غسل الماء لعزالدین جلاوجی دراسة تحلیلیة تأویلیة، جامعة الحاج لخضرـ باتنة، کلیة الآداب واللغات قسم اللغة العربیة وآدابها.
    8. کحلوش، فتیحة (2008)؛ بلاغة المکان قراءة فی مکانیة النص الشعری، الطبعة الأولی، بیروت: الانتشار العربی.
    9. مارتن، والاس (1998)؛ نظریات السرد الحدیثة، ترجمة: حیاة جاسم محمد، المجلس الأعلى للثقافة.
    10. مجموعة من المؤلفین (1988)؛ جمالیات المکان، الطبعة الثانیة، دار قرطبة.
    11. المحمود، صفا و د.غسان مرتضى (2009)؛ البنیة السردیة فی روایات خیری ذهبی الزمان والمکان، الطبعة الأولی، بیروت:الانتشار العربی.
    12. مرتاض، عبدالملک (1998)؛ فی نظریة الروایة بحث فی تقنیات السرد، الکویت: عالم المعرفة.
    13. مستغانمی، أحلام (2010)؛ ذاکرة الجسد، الطبعة  السادسة وعشرین، بیروت: دار الآداب للنشر والتوزیع.
    14. المقداد، قاسم (2010)؛ عوالم تخیلیة قراءات موضوعاتیة فی السرد، دمشق: اتحاد الکتاب العرب سلسلة الدراسات (9).
    15. النابلسی، شاکر (1991)؛ مدار الصحراء دراسة فی أدب عبد الرحمن منیف، الطبعة الأولی، بیروت: المؤسسة العربیة للدراسات والنشر.
    16. النعیمی، أحمد حمد (2004)؛ إیقاع الزمن فی الروایة العربیة المعاصرة نقد أدبی، الطبعة الأولی، عمان: المؤسسة العربیة للدراسات والنشر.
    17. همایونفرخ، عبدالرحیم (1364)؛ دستور جامع زبان فارسی، تهران: علی اکبر علمی مؤسسه مطبوعاتی علمی، چاپ سوم.
    18. ولسون، کولن (1992)؛ فکرة الزمن عبر التاریخ، ترجمة: فؤاد کامل، الکویت: المجلس الوطنی للثقافة والفنون والآداب سلسلة عالم المعرفة.
    19. الضوی، محمد توفیق، مفهوم الکان والزمان فی فلسفة الظاهر والحقیقة دراسة فی میتافیزیقا برادلی، اسکندریة: منشاة المعارف باسکندریة.

    ب: المجلاّت

    29.المودن، حسن (دوتا)؛ «الزمان والفضاء فی الروایة من خلال کرونوتوبیا هنری میتران»، صص 40-31.

    ج: المصادر الإنجلیزیة

    1. Bradley, F.H (1928), Essays On Truth And Reality, The Clarendon press, London.

    (نقل عن رسالة «مفهوم الکان والزمان فی فلسفة الظاهر والحقیقة دراسة فی میتافیزیقا برادلی»).

    32.Bemong Bemong, Nele & Other, Bakhtins Theory Of The Literary Chronotope: Reflections, Applications, Perspectives, GINKGC: Academia Press.

    1. http://www.nashiri.net/critiques-and-reviews/critiques-and-analyses/1680--q-v15-1680.html

    (د. مقداد رحیم، قراءة فی روایة «الحلم المزدوج» للقاصة الفلسطینیة دینا سلیم)

    التاریخ: 10\5\2015