بررسی تطبیقی مضامین مدح علوی در اشعار «سنایی غزنوی» و «حیص بیص»

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه زبان و ادبیّات عربی، دانشگاه رازی، کرمانشاه

2 دانشجوی کارشناسی‌ارشد زبان و ادبیّات عربی، دانشگاه رازی، کرمانشاه،

چکیده

«سنایی» و «حیص بیص»، از جمله شاعران مدح علوی در ادبیّات فارسی و عربی قرن ششم هجری هستند؛ در مدایح علوی این دو شاعر، همسان‌اندیشی‎ها و درون‌مایه‎های یکسانی دیده می‌شود که با توجّه به ارتباط تاریخی بین دو شاعر، دلیلی بر تعاملات و مبادلات ادبی آن‎هاست. پژوهش حاضر بر اساس تجربة ادبیّات تطبیقی اسلامی و با دو روش تاریخی و توصیفی - تحلیلی، به بررسی تطبیقی مضامین مدح علوی در دیوان دو شاعر می‎پردازد. مهم‎ترین یافته‎های این مقاله نشان می‎دهد که مضامینی مانند امامت علی (ع)، شجاعت، علم، سخاوت و بخشندگی، عدالت، تقوا، شهادت‌طلبی، کرامات حضرت و مقام و منزلت والای ایشان، از جمله مضامین مشترک مدایح علوی در دیوان دو شاعر است. حیص بیص در ترسیم این فضایل و بیان این مضامین، تحت تأثیر سنایی بوده و همان مضامین را به صورت مستقیم در اشعار مدحی خود منعکس کرده است. شاعر عرب، با تأثیرپذیری از سبک بیان سنایی، همانند او با استفاده از آیات و احادیث و پرهیز از اغراق و آرایش‎های لفظی، به ترسیم فضایل علی (ع) پرداخته است. البتّه ابیات مدحی سنایی بیشتر و گسترده‎تر بوده و آگاهی وی از احادیث مرتبط با مناقب حضرت، بیشتر است؛ زیرا سنایی در برخی موارد مانند اشاره به احادیث مرتبط با پیوند امام علی (ع) و حضرت محمّد (ص)، به ذکر جزئیات بیشتری می‎پردازد. همچنین علی (ع) در شعر هر دو شاعر، به عنوان نماد علم و شجاعت و عدالت معرّفی شده است.
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

دراسة مقارنة فی مضامین المدیح العلویّ بین «سنایی» و «حیص بیص»

نویسنده [English]

  • بهاره رحیمی 2
چکیده [English]

المدیح العلویّ، بوصفه فرعا من فروع فنّ المدح فی الأدبین العربیّ والفارسیّ، أصبح میدانا للشّعراء لکی یعبّروا به عن الحبّ وولائهم لعلیّ بن أبیطالب (ع). یصف شاعر المدیح العلویّ مقام الإمام وکراماته بعاطفة حقیقیة وصادقة، یکون «سنایی» و«حیص بیص» من أبرز شعراء هذا الفنّ فی القرن السّادس؛ هناک فی مدائحهما العلویّة وجوه مماثلة ومضامین مشترکة تدلّ علی التّفاعل الأدبی النّشط بینهما نظرا للعلاقة التّاریخیّة بین الشاعرَین. یرمی هذا المقال إلی دراسة مقارنة فی المدائح العلویّة للشّاعرین دراسة دلالیّة اعتماداً علی المنهجین التّأریخی والوصفیّ التّحلیلیّ. ومن أبرز النّتائج الّتی توصّل إلیها هذا البحث هی أنّ مسألة الغدیر وولایة علیّ بن أبیطالب (ع)، وعلمه وکرمه وَجوده وزهده وعدالته وشجاعته وحبّه للشّهادة فی سبیل اللّه، ومقامه الرّفیع وعلوّ شأنه من أهمّ المعانی المشترکة فی مدائحهما العلویّة وتأثّر حیص بیص بمعانی مدائح سنایی العلویّة بشکل لا غبار علیه وانعکست تلک المضامین فی أشعاره بصورة مباشرة. إنّ حیص بیص قد صوّر مناقب الإمام وفضائله متأثّرا بأسلوب سنایی باستخدامه الآیات القرآنیة والأحادیث وتفادیه الغلوّ والزّخارف اللّفظیّة اللهمّ إلّا أنّ أبیات المدیح العلویّ عند سنایی واطّلاعه علی الأحادیث المتعلّقة بفضائل علی (ع) یبدو أکثر وأعمق لأنّه تطرّق إلی ذکر بعض الأحادیث کحدیث الأخوّة بین علی (ع) و محمّد (ص) وشرحه شرحاً مفصّلاً.إضافة إلی هذا، أنّ شخصیّة علی (ع) فی أشعار کلا الشّاعرین أصبحت رمزاً للعلم والشّجاعة والعدالة.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • الأدب المقارن
  • الشّعر الفارسی والعربی
  • المدائح العلویّة
  • سنایی
  • حیص بیص
  • ·  قرآن کریم.
  • ·  نهج البلاغه.

1. ابن ابی اصیبعه، ابوالعباس (بی‌تا)؛ عیون الأنباء فی طبقات الأطبّاء، تحقیق: نزار رضا، بیروت: دار مکتبه الحیاة.

2. ابن خلدون، عبد الرّحمن بن محمّد (2004)؛ مقدّمة ابن خلدون، حقّقه: عبدالله محمّد الدّرویش، الطّبعة الأولی، دمشق: دار یعرب.

3. ابن خلّکان، أحمد بن محمّد بن ابوبکر (1969)؛ وفیات الأعیان وأنباء أبناء الزّمان، حقّقه: إحسان عبّاس، الطّبعة الأولی، بیروت: دار صادر.

4. ابن عماد، عبدالحی بن محمّد (1406)؛ شذرات الذّهب فی اخبار من ذهب، حقّقه: محمود الأرناؤوط، خرج أحادیثه: عبدالقادر الأرناؤوط، الطّبعة الأولی، بیروت، دمشق: دار ابن کثیر.

5. ابوالخیر، ابوسعید فضل‌الله بن احمد بن محمّد بن ابراهیم (بی‌تا)؛ دیوان رباعیات، ناشر نسخة الکترونیک: www.zoon.ir.

6. أبو فراس، الحارث بن أبی العلاء بن حمدان (1994)؛ الدّیوان، شرح خلیل الدُویهی، الطّبعة الثّانیة، بیروت: دار الکتاب العربی.

7. أمین، أحمد (1964)؛ ضحی الإسلام، الطّبعة السابعة، القاهرة: مطبعة لجنة التّألیف والتّرجمة والنّشر.

8. بسیونی، عبدالفتاح (بی‌تا)؛ علم المعانی، القاهرة: مکتبة الوهبة.

9. جاسم، مکّی السّیّد وشاکر هادی شکر (1974)؛ شرح دیوان حیص بیص، عراق: مکتبة الدّکتور مروان العطیّة.

10. الحسکانی، عبیداللّه بن أحمد (1411)؛ شواهد التّنزیل لقواعد التّنزیل، تهران: مؤسّسة الطّبع والنّشر لوزارة الثّقافة والإرشاد الإسلامی.

11. الحموی، شهاب الدّین ابو عبداللّه یاقوت بن عبداللّه رومی (1414)؛ معجم الأدباء، تحقیق: إحسان عبّاس، الطّبعة الأولی، المجلّد الثّالث، بیروت: دار الغرب الاسلامی.

12. حیص بیص، سعد بن محمّد بن سعد بن الصّیفی (1974)؛ الدّیوان، حقّقه وضبط کلماته وشرحها وکتب مقدّمته: مکّی السّیّد جاسم وشاکر هادی شکر، عراق: مکتبة الدّکتور مروان العطیة.

13. دیک الجنّ، ابو محمّد عبد السّلام بن رغبان (1992)؛ الدّیوان، تحقیق وشرح: أنطوان محسن القوّال، الطّبعة الأولی، بیروت: دار الکتاب العربی.

14. الدّیلمی، مهیار (1925)؛ الدّیوان، الطّبعة الأولی، القاهرة: دار الکتب المصریّة.

15. رودکی سمرقندی، ابو عبدالله جعفر بن محمّد (1373)؛ دیوان، نسخة سعید نفیسی، چاپ اوّل، تهران: نگاه.

16. سبط بن التّعاویذی، ابوالفتح محمّد بن عبید اللّه (1903)؛ الدّیوان، صحّحه: د. س. مرجلیوث، مصر: مطبعة المقتطف.

17. سمرقندی، دولتشاه (1382)؛ تذکرة الشّعراء، به اهتمام و تصحیح ادوارد براون، چاپ اوّل، تهران: اساطیر.

18. سنایی، ابوالمجد مجدود بن آدم (1341)؛ دیوان، تهران: ابن سینا.

19. ---------------------- (بی‌تا)؛ حدیقة الحقیقة وشریعة الطریقة، به کوشش علی‌محمّد صابری، رقیه تیموریان، بهزاد سعیدی.

20. شبّر، جواد (1988)؛ أدب الطّف أو شعراء الحسین، الطّبعة الأولی، بیروت: دار المرتضی.

21. الشّهرستانی، ابو الفتح محمّد بن عبد الکریم (1992)؛ الملل والنّحل، علّق علیه: أحمد فهمی محمّد، بیروت: دار الکتب العلمیّة.

22. صفا، ذبیح‌الله (1369)؛ تاریخ ادبیّات در ایران، چاپ دهم، تهران: فردوس.

23. الطّبری، محبّ الدّین أحمد بن عبدالله (1356)؛ ذخائر العقبی فی مناقب ذوی القربی، القاهرة: مکتبة القدسی.

24. الطوسی، محمّد بن الحسن (1385)؛ الأمالی، تهران: مؤسّسة البعثة: مرکز الطّباعة والنّشر.

25. عماد اصبهانی، محمّد بن محمّد (1375) خریدة القصر وجریدة القصر - قسم شعراء العراق، حقّقه وضبطه وشرحه وتب مقدّمته: محمّد بهجة الاثری، أعدّ أصله وشارک فی تحقیقه ومعارضة نسخة وصنع فهارسه: جمیل سعد، المجلّد الأوّل، مطبعة المجمع العلمی العراقی.

26. فتوحی، محمود و علی‌اصغر محمّدخانی (1385)؛ شوریده‌ای در غزنه، اندیشه‌ها و آثار حکیم سنایی، تهران: سخن.

27. فخر الدّین الرّازی، أبو عبد الله محمّد بن عمر (1420)؛ التّفسیر الکبیر، الطّبعة الثالثة، بیروت: دار إحیاء التّراث العربی.

28. قرائتی، محسن (1383)؛ تفسیر نور، تهران: مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن.

29. قوامی رازی، بدرالدّین (1334)؛ دیوان، به تصحیح میر جلال‌الدّین حسینی اُرموی، چاپ اوّل، تهران: چاپخانة سپهر.

30. کعب بن زهیر بن أبی سلمی (1997)؛ الدّیوان، حقّقه وشرحه: علی فاعور، بیروت: دار الکتب العلمیّة.

31. الماحوزی، أحمد، وجمع من طلبة مدرسة أهل الذّکر (2003)؛ سلسلة الأحادیث الصّحیحة والحسنة فی فضائل الإمام علیّ (علیه السّلام) بروایة أهل السّنّة والجماعة، کویت: مکتبة الحسینیّة الجدیدة.

32. المجلسی، محمّد باقر بن محمّد تقی (1983)؛ بحار الأنوار، الطّبعة الثّالثة، بیروت: دار إحیاء التّراث العربی، رقمی النّاشر: مرکز القائمیة باصبهان للتحرّریات الکمبیوتریة.

33. مطهّری، مرتضی (1364)؛امامت و رهبری، چاپ دوّم، تهران: صدرا.

34. مغنیه، محمّد جواد (2006)؛ الشّیعة فی المیزان، حقّقه وعلّق علیه: سامی الغریری، قم: دار الکتب الإسلامی، رقمی الناشر: مرکز القائمیّة باصفهان للتّحرّیات الکمبیوتریة.

35. الواحدی النّیسابوری، علی بن أحمد (1968)؛ أسباب النّزول، القاهرة: مؤسّسة الحلبی وشرکاه للنّشر والتّوزیع.

36. همایی، جلال‌الدّین (1389)؛ فنون بلاغت و صناعات ادبی، چاپ اوّل، تهران: اهورا.

ب: مجلاّت

37. انصاری، نرگس (1392)؛ «شعر شیعی فارسی و عربی در گذر تاریخ»، فصلنامة ادبیّات دینی، شمارة چهارم، صص 167-194.

38. باقر، علیرضا (1392)؛ «حیص بیص»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، جلد بیست و یکم، صص 555-558.

39. بیرانوند، نسرین؛ ناصر کاظم خانلو و پیمان معمارزاده (۱۳۹۴)؛ «ستایش حضرت علی در اشعار ناصرخسرو و سنایی»، کنفرانس ملّی هزارة سوّم و علوم انسانی، شیراز، مرکز توسعة آموزش‌های نوین ایران (متانا).

40. محدثی، جواد (1377)؛ «شاعر ولایت و حریت؛ عبدی کوفی»، مجلّة فرهنگ کوثر، شمارة 24، صص 44-47.

41. مرادی، ایوب و سارا چالاک (1389)؛ «سیمای امام علی (ع) در شعر سنایی»، مجلّة نامة پارسی، شمارة 53، صص 5-37.

42. هادی، روح‌الله (1388)؛ «سیمای امام رضا (ع) در شعر پارسی از سنایی تا جامی»، بهار ادب، سال 2، شمارة 2، صص 155-170.

ج: منابع مجازی

http://www.civilica.com/Paper-NCTMH01-NCTMH01_267.html