سیر تحول حکمت‌های ایرانی در منابع عربی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد گروه زبان و ادبیّات عربی، دانشگاه رازی، کرمانشاه

2 دکتری زبان و ادبیّات عربی، دانشگاه رازی، کرمانشاه

چکیده

ایرانیان باستان در میان ملل مختلف، به داشتن سخنان حکیمانه مشهور هستند، یکی از نشانه‌های نفوذ فرهنگ ایرانی در فرهنگ عربی، راه‌یافتن حکمت‌ها و اندرزهای ایرانی به متون عربی است. این حکمت‌ها، از راه‌های گوناگون و در اثر اختلاط ایرانیان با اعراب، در دوره‌های مختلف تاریخی به ادبیّات شفاهی و سپس متون عربی رخنه کرده، ولی با گذشت زمان، بسیاری از آن‌ها نام و نشان ایرانی خود را از دست داده، تبدیل به ضرب‌المثل شده و یا به نام اشخاص دیگری ثبت شده است. این پژوهش، با هدف بررسی سیر تغییر و تحوّل حکمت‌های ایرانی در ادب عربی و محو صاحبان ایرانی آن‌ها و تصاحب آن به عنوان حکمت‌ها و اندرزهای عربی انجام گرفته‌است. نتایج این پژوهش نشان داده است که بسیاری از سخنان حکیمانة ایرانی به این سرنوشت مبتلا شده و در هاضمة ادب عربی محو و نابود شده‌اند.
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

تطوّر الأمثال الإیرانیّة إلی الأمثال العربیّة

نویسندگان [English]

  • وحید سبزیان بور 1
  • آزاده فروغی نیا 2
چکیده [English]

لقد اشتهر الإیرانیّون القدامی مشهورون بالأقوال الحکمیّة. بعد انتصار المسلمین العرب علی الفرس واعتناق الإیرانییّن الدّین الحنیف تسرّت هذه الحکم بطرق مختلفة فی الأدب العربی ونقلت عن الحکماء الإیرانییّن. ولکن بعد عدّة قرون فقد الکثیر من هذه الأقوال الحکمیّة هویتها الإیرانیة وتبدّلت إلی الأمثال العربیّة أو نسبت إلی أشخاص آخرین. تمّت هذه الدّراسة للبحث عن التّطوّر الّذی طرأ علی هذه الأمثال طوال القرون المتتابعة. وفی المجال نفسه، أظهرت هذه الدّراسة أنّ کثیراً من الأقوال الحکمیّة الإیرانیّة قد امّحت فی هاضمة الأدب العربی ولبست ثوباً عربیّاً حیث بات من الصّعب للباحثین العرب وغیرهم أنّ ینابیع هذه الأمثال انشقّت من الثّقافة الإیرانیّة
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • الحکم الایرانیة
  • الامثال العربیة
  • الثقافة الایرانیة
  • ·  قرآن کریم.

1. الآبی، أبو سعد منصور بن الحسین (1424)؛ نثر الدّرّ فی المحاضرات، المحقّق: خالد عبد الغنی محفوظ، الطّبعة الأولی، بیروت: دار الکتب العلمیة.

2. آذرنوش، آذرتاش (1373)؛ راه‌های نفوذ فارسی در فرهنگ و زبان عربی، چاپ دوّم، تهران: توس.

3. ------------- (1385)؛ چالش میان فارسی و عربی، تهران: نشر نی.

4. الأبشیهی، شهاب الدّین محمّد بن أحمد أبو الفتح (1419)؛ المستطرف فی کلّ فنّ مستظرف، الطّبعة الأولی، بیروت: عالم الکتب.

5. ابن أبی الأصیبعة، أبو العبّاس أحمد بن قاسم (بی‌تا)؛ عیون الأنباء فی طبقات الأطبّاء، المحقّق: نزار رضا، بیروت: دار مکتبة الحیاة.

6. ابن أبی الحدید، ابوحامد عز الدّین (بی‌تا)؛ شرح نهج البلاغة، المحقّق: محمّد أبوالفضل ابراهیم، القاهرة: دار إحیاء الکتب العربیة.

7. ابن الحمدون، محمّد بن الحسن (1417)؛ التّذکرة الحمدونیّة، الطّبعة الأولی، بیروت: دار صادر.

8. ابن عبد ریّه، أبو عمر شهاب الدّین أحمد (1404)؛ العقد الفرید، الطّبعة الأولی، بیروت: دار الکتب العلمیة.

9. ابن عربشاه، أبو محمّد، أحمد بن محمّد (1421)؛ فاکهة الخلفاء ومفاکهة الظرفاء، حقّقه وعلّق علیه: أیمن عبد الجابر البحیری، الطّبعة الأولی، القاهرة: دار الآفاق العربیة.

10. ابن عساکر، أبو القاسم علی بن الحسن (1415)؛ تاریخ دمشق، المحقّق: عمرو بن غرامة العمروی، دمشق: دار الفکر للطّباعة والنّشر والتّوزیع.

11. ابن القتیبة، ابو محمّد عبداللّه بن مسلم (1418)؛ عیون الأخبار، بیروت: دار الکتب العلمیّة.

12. ابن مسکویه، ابو علی أحمد بن محمّد (1416)؛ الحکمة الخالدة، تحقیق: عبدالرحمن بدوی، القاهرة: مکتبة النّهضة المصریّة.

13. ابن منظور، جمال الدین محمّد بن مکرم (1402)؛ مختصر تاریخ دمشق لابن عساکر، المحقّق: روحیة النحاس، ریاض عبدالحمید مراد، محمّد مطیع، الطّبعة الأولی، دمشق: دار الفکر للطّباعة والنّشر والتّوزیع.

14. ابن منقذ، أبو مظفر أسامة بن مرشه (1407)؛ لباب الآداب، المحقّق: أحمد محمّد شاکر، الطّبعة الثّانیة، القاهرة: مکتبة السّنة.

15. الأزدی، أبو علی الحسن بن رشیق (1401)؛ العمدة فی محاسن الشّعر وآدابه، المحقّق: محمّد محیی الدین عبدالحمید، الطّبعة الخامسة، بیروت: دار الجیل.

16. الأنصاری الشروانی، أحمد بن محمّد (1324)؛ نفحة الیمن فیما یزول بذکره الشّجن، الطّبعة الأولی، مصر: مطبعة التّقدّم العلمیّة.

17. الأنصاری، ابو محمّد عبداللّه (1412)؛ طبقات المحدثین بأصبیهان والواردین علیها، المحقّق: عبد الغفور عبد الحق حسین البلوشی، الطّبعة الثّانیة، بیروت: مؤسّسة الرّسالة.

18. البرقوقی، عبد الرّحمن (بی‌تا)؛ الذّخائر والعبقریّات، مصر: مکتبة الثّقافة الدّینیّة.

19. البستی، أبو حاتم محمّد بن حبّان (1397)؛ روضة العقلاء ونزهة الفضلاء، المحقّق: محمّد محی الدّین عبد الحمید، بیروت: دار الکتب العلمیّة.

20. البیهقّی، إبراهیم بن محمّد (بی‌تا)؛ المحاسن والمساوی، وضع حواشیه عدنان علی، بیروت: دار الکتب العلمیّة.

21. التّنوخی، ابن فهیم المحسن بن علی (1995)؛ نشوار المحاضرة وأخبار المذاکرة، تحقیق: عبود الشّالجی المحامی، الطّبعة الثّانیة، بیروت: دار صادر.

22. التّوحیدی، أبو حیّان (1408)؛ البصائر والذّخائر، المحقّق: وداد القاضی، الطّبعة الأولی، بیروت: دار صادر.

23. ---------- (1419)؛ الصّداقة والصّدیق، المحقّق: ابراهیم الکیلانی، الطّبعة الأولی، بیروت: دار الفکر المعاصر.

24. الثّعالبی، ابومنصور (1401)؛ التّمثیل والمحاضرة، المحقّق عبدالفتاح محمّد الملو، الطّبعة الثّانیة، القاهرة: الدّار العربیّة للکتاب.

25. ---------- (1403)؛ یتیمة الدّهر فی محاسن أهل العصر، شرح وتحقیق مفید محمّد قمیحة، بیروت: دار الکتاب العلمیّة.

26. ---------- (1421)، الشکوى والعتاب وما وقع للخلان والأصحاب، المحقق: إلهام عبد الوهاب المفتی- کلیة التربیة الأساسیة، قسم اللّغة العربیّة، الطّبعة الأولى، جامعة الکویت:‌ المجلس الوطنی للثقافة والفنون والآداب‌.

27. ---------- (بی‌تا/ الف)؛ الإعجاز والإیجاز، القاهرة: مکتبة القرآن.

28. ---------- (بی‌تا/ ب)؛ خاصّ الخاص، المحقّق: حسن الأمین، بیروت: مکتبة الحیاة.

29. ---------- (بی‌تا: ج)؛ اللّطائف والظّرائف، بیروت: دار المناهل.

30. الجاحظ، عمرو بن بحر (1423)؛ المحاسن والأضداد، بیروت: دار ومکتبة الهلال.

31. ------------ (بی‌تا)؛ الرّسائل السّیاسیّة، بیروت: دار ومکتبة الهلال.

32. ------------ (1332) التّاج فی أخلاق الملوک، تحقیق: احمد زکی باشا، القاهرة: المطبعة الامیریة.

33. الجندی، بهاء الدّین محمّد بن یوسف (1995)؛ السّلوک فی طبقات العلماء والملوک، المحقّق: محمّد بن علی بن الحسین الأکوع الحوالی، الطّبعة الثانیة، صنعاء: مکتبة الارشاد.

34. الحسینی العلوی، یحیی بن حمزة (1423)؛ الطّراز لأسرار البلاغة وعلوم حقائق الاعجاز، الطّبعة الأولی، بیروت: المکتبة العنصریّة.

35. الحصری، ابراهیم بن علی بن تمیم الأنصاری (بی‌تا)؛ زهر الآداب وثمر الألباب، بیروت: دار الجیل.

36. الحموی، شهاب الدّین أبو عبدالله یاقوت (1414)؛ معجم الأدباء، المحقّق: احسان عبّاس، الطّبعة الأولی، بیروت: دار الغرب الإسلامی.

37. الخوارزمی، محمّد بن عبّاس (1418)؛ مفید العلوم ومبید الهموم، بیروت: المکتبة العنصریّة.

38. الدّمیری، محمّد بن موسی (1424)؛ حیاة الحیوان الکبری، الطّبعة الثّانیة، بیروت: دار الکتب العلمیّة.

39. دهخدا، علی‌اکبر (1377)؛ لغت‌نامه، چاپ دوّم از دورة جدید، تهران: دانشگاه تهران.

40. الرّاغب الأصفهانی الأصفهانی، الحسین بن محمّد (1420)؛ محاضرات الأدباء ومحاورات الشّعراء والبلغاء، الطّبعة الأولی، بیروت: دار الأرقم بن أبی الأرقم.

41. الزّمخشری، جارالله (1412)؛ ربیع الأبرار ونصوص الأخیار، الطّبعة الأولی، بیروت: مؤسّسة الأعلمی.

42.السّیوطی، جلال الدّین (بی‌تا)؛ نظم العقیان فی أعیان الأعیان، المحقّق: فیلیب، بیروت: المکتبة العلمیّة.

43. الشّنترینی، ابوالحسن، علی بن بسام (1981)؛ الذّخیرة فی محاسن أهل الجزیرة، لیبیا: الدار العربیّة للکتاب.

44. الشّافعی، ابی القاسم، علی بن الحسن (1995)؛ تاریخ مدینة دمشق وذکر فضلها وتمسیة من حلّها من الأماثل، تحقیق: محبّ الدّین أبی سعید عمر بن غرامة العمری، بیروت: دار الفکر.

45. شیخو، رزق اللّه بن یوسف (1913)؛ مجانی الأدب فی حدائق العرب، بیروت: مطبعة الآباء الیسوعیین.

46. الصّلابی، علی محمّد (1425)؛ أسمی المطالب فی سیرة أمیرالمؤمنین علی بن ابیطالب، الشّارقة: مکتبة الصّحابة.

47. الصّولی، أبوبکر محمّد بن یحیی (1980)؛ أخبار أبی تمام، حقّقه وعلّق علیه: خلیل محمود عساکر، محمّد عبده عزام، نظیر الإسلام الهندی، قدّم له: أحمد أمین، الطّبعة الثّالثة، بیروت: دار الآفاق الجدیدة..

48. ضیف، شوقی (1426)؛ تاریخ الأدب العربی – العصر العبّاسی الثّانی، قم: ذوی القربی.

49. الطرطوشی، أبوبکر محمّد بن محمّد (1289)؛ سراج الملوک، مصر: من اوائل المطبوعات العربیة.

50. العاملی، بهاء الدّین (1418)؛ الکشکول، المحقّق: محمّد عبد الکریم النمری، الطّبعة الأولی، بیروت: دار الکتب العلمیّة.

51. عبّاس، احسان (1977)؛ ملامح یونانیة فی الأدب العربی، الطّبعة الأولی، بیروت: المؤسّسة العربیّة للدّراسات والنّشر.

52. العبدری، ابو عبد اللّه (1401)؛ المدخل، بیروت: دار الفکر.

53. العسکری، ابو هلال (بی‌تا/ الف)؛ جمهرة الأمثال، بیروت: دار الفکر.

54. ----------- (بی‌تا/ ب)؛ دیوان المعانی، بیروت: دار الجیل.

55. ----------- (1419)؛ الصّناعتین، المحقّق: علی محمّد البجاوی ومحمّد ابوالفضل إبراهیم، بیروت: المکتبة العنصریّة.

56. الغزالی، أبو حامد (1409)؛ التّبر المسبوک فی نصیحة الملوک، ضبطه وصحّحه: أحمد شمس الدّین، بیروت: دار الکتب العلمیّة.

57. الفاخوری، حنّا (1377)؛ تاریخ الأدب العربی، تهران: توس.

58. الفرّوخ، عمر (1997)؛ تاریخ الأدب العربی، الجزء الثّالث، بیروت: دار العلم للملایین.

59. القاضی، حسین بن محمّد المهدی (2009)؛ صید الأفکار فی الأدب والأخلاق والحکم والأمثال، القاهرة: وزارة الثقافة.

60. القاضی المالکی، أبوبکر (1423)؛ المجالسة وجواهر العلم، الطّبعة الأولی، بیروت: دار ابن حزم.

61. کریستین سن، آرتور (1332)؛ ایران در زمان ساسانی، ترجمة رشید یاسمی، تهران: صدای معاصر.

62. الماوردی، ابو الحسن (بی‌تا)؛ درر السّلوک فی سیاسة الملوک، المحقّق: فؤاد عبد المنعم، الرّیاض: دار الوطن.

63. المبرد، ابو العبّاس (1417)؛ الکامل فی اللّغة والأدب، المحقّق: محمّد أبوالفضل ابراهیم، الطّبعة الثّالثة، القاهرة: دار الفکر العربی.

64. محمّدی ملایری، محمّد (1385)؛ تاریخ و فرهنگ ایران در دوران انتقال از عصر ساسانی به عصر اسلامی، جلد چهارم، چاپ دوّم، تهران: توس.

65. المسعودی، ابو الحسن (1404)؛ مروج الذّهب، الطّبعة الثّانیة، قم: دار الهجرة.

66. المیدانی، ابوالفضل أحمد بن محمّد (بی‌تا)؛ مجمع الأمثال، المحقّق: محمّد محیی الدّین عبد الحمید، بیروت: دار المعرفة.

67. ناتل خانلرى، پرویز (1371)؛ تاریخ زبان فارسى، چاپ ششم، تهران: فردوس.

68.النّویری، شهاب الدّین (1423)؛ نهایة الأرب فی فنون الأدب، الطّبعة الأولی، القاهرة: دار الکتب والوثائق القومیّة.

69. نیکلسون، رینولد (1380)؛ تاریخ ادبیّات عرب، ترجمة کیواندخت کیوانی، تهران: ویستار.

70. الوطواط، ابو اسحاق برهان الدّین (1429)؛ غرر الخصائص الواضحة وعرر النّقائض الفاضحة، ضبطه وصحّحه وعلّق حواشیه: إبراهیم شمس الدّین، الطّبعة الأولی، بیروت: دار الکتب العلمیّة.

71. الیمنی، ابو عبداللّه محمّد بن الحسین (بی‌تا)؛ مضاهاة أمثال کلیلة ودمنة، المحقّق: محمّد یوسف نجم، بیروت: دار الثّقافة.

72. الیوسی، نور الدّین (1401)؛ زهر الأکم فی الأمثال والحکم، المحقّق: محمّد حجی ومحد الأخضر، الطّبعة الأولی، المغرب: دار البیضاء.

ب: مجلاّت

73. فکرت، محمّد آصف (1373)؛ «ابن ابی الحدید»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، جلد دوّم، تهران: بنیاد دایرة المعارف بزرگ اسلامی، صص 640-642.

ج: پایان‌نامه

74. صالحی، پیمان (1392)؛ حکمت‌های ایرانیان باستان در منابع عربی، پایان نامه دکتری ادبیّات عرب، دانشگاه رازی، استاد راهنما: وحید سبزیان‌پور، کرمانشاه: دانشگاه رازی.