جستاری بینارشته‎ای در بازیابی رگه‌های بِه‌دینیِ عصر ساسانی در داراب‌نامۀ طرسوسی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران.

2 استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران.

چکیده

نوشتار پیش رو در راستای پژوهش‎های تطبیقی و مطالعات بینارشته‎ای در سه ساحت ادبیات، تاریخ و الهیات مجموعه‌ای از باورها و اساطیر مزدیسنی در اواخر دورۀ ساسانی و دورۀ آغازین اسلامی را در قالب کتاب داراب‎نامۀ طرسوسی بررسی کرده است. در این جستار که به روش توصیفی – اسنادی به انجام رسیده، فرض پژوهشگران این است که به‎دلیل وجود رگه‎های حماسی و اساطیریِ انکارناشدنی این قصه، به‎تبع عناصر و بُن‎مایه‎های حماسی و اساطیری ملی، سامی و اسلامی در آن دیده می‎شود. در این قصه عناصر زرتشتی، بِه‎دینی مزدیسنی ساسانی، زروانیسم، عناصر مانوی، سامی و اسلامی حضوری پررنگ دارد. پرسش‎های جستار حاضر این است که چه عناصر و باورهایی در آیین بِه‎دینی مزدیسنی ساسانی وجود داشته و درواقع این آیین در کتاب مورد پژوهش شامل چه عناصری است؟ اهمیت و ضرورت پژوهش در بازشناسی باورها و اعتقادات ایرانیان دورۀ میانه و دورۀ ساسانی است تا مراحل تکامل و دگرگونی و حتی آمیزش آن را با دیگر عناصر اعتقادیِ التقاطی، همسو یا مخالف گزارش کند. درحقیقت از این راه و بهمدد منابعی غیر تاریخی، همچون قصه‌های عامه، می‌توانیم تاریخ رشد تمدن و فرهنگ ایران را بازکاویم. یافته‎ها نشان داد که تلفیقی از آیین‎های اوستایی، مانوی- مندایی و اسلامی در این قصه دید می‎شود. این مزج اعتقادی و آیینی در داراب‎نامه در مقوله‎هایی همچون عناصر زرتشتی و حماسی- ملی مانند جزا و پاداش و همیستگان، تیشتر، کیومرث و جمشید و تهمورث دیوبند، ارزیز و مس گداخته، کوه قاف و البرز، یأجوج و مأجوج و قلعۀ دیوهره وجود دارد، در بخش عناصر پسازرتشتی مواردی همچون عناصر آیین مانی، آیین مندایی و صابئین، عناصر سامی و عناصر اسلامی وجود دارد که هرکدام شامل مؤلّفه‎هایی بود که خود این مؤلّفه‎ها نشان‎دهندۀ اشتراک و همسانی مظروف با اختلاف در ظرف آنان است. 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Study on the Recovery of Behdini Signs in Sassani Era in Darabnameh of Tarsusi

نویسندگان [English]

  • Amir Abbas Azizifar 1
  • Abdolreza Naderifar 2
1 Associate Professor, Department of Persian Language and Literature, Faculty of Humanities, Razi University, Kermanshah, Iran.
2 Assistant Professor, Department of Persian Language and Literature, Faculty of Humanities, Razi University, Kermanshah, Iran.
چکیده [English]

Darabnameh of Tarsusi is a profound story with mythological, epic, and historical themes that has a prominent role from the perspective of studying the beliefs, rituals, and religions of Iran, especially the beliefs and religions related to the Sassani era. Using a descriptive-analytical-documentary method, the researcher assumes that the story contains national, Semitic and Islamic epic elements and themes due to the existence of undeniable epic and mythological elements. As it is indicated, elements of Zoroastrianism, Sassanid Mazdaism, Zarwanism, Manichaean, Semitic, and Islamic elements have a prominent presence. Furthermore, Zoroastrian ritual elements (Zarwani and Semitic), and Zoroastrian and post-Zoroastrian (Manichaean and Islamic) elements are well-reflected in this story. Precisely, at the end of the Sassani era, the religious beliefs and convictions of the Iranians underwent changes, and for this reason, there exists a combination of different beliefs in this period. The Behdini signs provided in this study are, therefore, the modified Behdini of the late Sassani era that are blended with other religious elements such as Zarwani, Maoism, Sami, and Islamic beliefs. Accordingly, the questions posed by this article are; what elements and beliefs existed in the Sassani Behdini, and what elements does this religion actually include in the book under investigation. The importance and necessity of research in recognizing the beliefs and beliefs of Iranians in the Middle Ages and the Sassani era is to report the stages of evolution and transformation, and even its integration with other elements of eclectic belief whether in line with or opposing the existing ones. In fact, through this study and with the help of non-historical sources, such as folk tales, we can review the history of the growth of Iranian civilization and culture

کلیدواژه‌ها [English]

  • Sassani era
  • Behdini
  • Rituals and Beliefs
  • Religion
  • Darabnameh of Tarsusi

عنوان مقاله [العربیة]

بحث متعدد التخصصات فی استعادة خطوط به‌دینی فی العصر الساسانی فی دراب‌نامه الطرسوسیة

چکیده [العربیة]

تماشیاً مع البحث المقارن والدراسات البینیة فی المجالات الثلاثة للأدب والتاریخ واللاهوت، فقد تناول هذا البحث مجموعة من المعتقدات والأساطیر المازداسیة فی أواخر العصر الساسانی وأوائل العصر الإسلامی على شکل الدرابنامه الطرسوسی. فی هذا البحث الذی تم إجراؤه بالمنهج الوصفی التحلیلی الوثائقی، تفترض الباحثة أنه نظراً للخطوط الملحمیة والأسطوریة التی لا یمکن إنکارها فی هذه القصة، یمکن رؤیة العناصر والعناصر الملحمیة والأسطوریة الوطنیة والسامیة والإسلامیة فی هذه القصة. هو - هی. وفی هذه القصة، فإن العناصر الزرادشتیة، والإلحاد الساسانی المازدیسنی، والزرفانیة، والمانویة، والعناصر السامیة والإسلامیة لها حضور قوی. کما نعلم، فی نهایة العصر الساسانی، تشهد المعتقدات الدینیة للإیرانیین تغیرات، ولهذا السبب، هناک خلیط من جمیع أنواع المعتقدات فی هذه الفترة؛ ولذلک فإن الإلحاد محل البحث هو الإلحاد المعدل فی أواخر العصر الساسانی، والممزوج بعناصر عقائدیة أخرى مثل الزروانی، والمانویة، والسامیة، والإسلامیة. وتساؤلات هذا البحث هی ما هی العناصر والمعتقدات التی کانت موجودة فی الدیانة المازدیسانیة الساسانیة وفی الواقع ما هی العناصر التی یحتویها هذا الدین فی الکتاب المبحث. تکمن أهمیة البحث وضرورته فی التعرف على معتقدات وقناعات الإیرانیین خلال الفترة الوسطى والفترة الساسانیة، وبیان مراحل تطورها وتحولها وحتى امتزاجها بعناصر أخرى من المعتقدات الانتقائیة، متسقة أو متعارضة. فی الواقع، بهذه الطریقة وبمساعدة المصادر غیر التاریخیة، مثل الحکایات الشعبیة، یمکننا استکشاف تاریخ تطور الحضارة والثقافة الإیرانیة.

کلیدواژه‌ها [العربیة]

  • العصر الساسانی
  • الطقوس والمعتقدات
  • الإلحاد
  • داراب‎نامه الطرسوسیة
آتشی، لاله و انوشیروانی، علیرضا (1390). ادبیات تطبیقی و نقاشی: نقاشی‎های رمانتیک بلیک از حماسۀ میلتون. ویژهنامۀ ادبیات تطبیقی نامۀ فرهنگستان، 2 (2)، 100-120.
آموزگار، ژاله (1380). تاریخ اساطیری ایران. تهران: سمت.
اسماعیل‎پور، ابوالقاسم (1387). اسطوره بیان نمادین. تهران: سروش.
امینی ثانی، مهری و ماحوزی، امیرحسین (1395). پرواز یک اسطوره از حماسه تا عرفان. پژوهشنامۀ ادب حماسی، 12 (21)، 43-64.
اوستا (1371). گزارش و پژوهش جلیل دوستخواه. جلد 1 و 2. تهران: مروارید.
بختیاری، آرمان (1398). کَوان (کتاب غولان مانی). مجلۀ ادیان و عرفان، 52 (2)، 207-220.
بهار، مهرداد (1384). از اسطوره تا تاریخ. تهران: چشمه.
بهار، مهرداد (1386). پژوهشی در اساطیر ایران. تهران: آگاه.
تاراپوروالا، ا. جی. س. (1387). آیین مانی. ترجمۀ فرشید نادری. مجلۀ چیستا، (254 و 255)، 5-10.
تفضلی، احمد (1376). تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام. به کوشش ژاله آموزگار. تهران: سخن.
جعفری، فرشته (1394). نگاهی به عرفان مانوی و تطبیق آن با عرفان و تصوف اسلامی. مجلۀ پژوهشنامۀ عرفان، 6 (12)، 2-26.
حسینی طهرانی، سید محمدحسین (1388). معادشناسی. مشهد: علامه طباطبایی.
الخطیب، حسام (1999). آفاق الأدب المقارن: عربیاً و عالمیاً. بیروت ودمشق: دار الفکر.
دورانت، ویل (1378). تاریخ تمدن؛ یونان باستان. ترجمۀ امیرحسین آریان‌پور و دیگران. تهران: علمی- فرهنگی.
دولت‎آبادی، هوشنگ (1379). جای پای زروان، خدای بخت و تقدیر. تهران: نی.
دینکرد؛ کتاب سوم (1381). ترجمه و ویراستة فریدون فضیلت. تهران: فرهنگ دهخدا.
راوندی، سعید بن هبه (1409). قصص الأنبیاء. تحقیق غلامرضا عرفانیان یزدی. مشهد: آستان قدس رضوی (بنیاد پژوهش‎های اسلامی).
رحیمی، مصطفی (1381). زروان کیست. مجلۀ بخارا، (24)، 250-267.
زرین‎کوب، روزبه؛ حسینی، سید توفیق (1399). ریشه‎های گنوسی اسطوره آفرینش در کیش مانوی. مجلۀ تاریخ ایران، 13 (1)، 1-27.
زرین‎کوب، عبدالحسین (1364). تاریخ مردم ایران. تهران: امیرکبیر.
زنر، رابرت چارلز (1375). طلوع و غروب زرتشتی‌گری. ترجمۀ تیمور قادری. تهران: فکر روز.
زینی‎وند، تورج (1392). ادبیات تطبیقی: از پژوهش‎های تاریخی – فرهنگی تا مطالعات میان‎رشته‎ای. فصلنامه مطالعات میانرشتهای در علوم انسانی، 5 (3)، 21-35.
ستاری، جلال (1384). پژوهشی در اسطورۀ گیلگمش و افسانۀ اسکندر. تهران: مرکز.
سرکاراتی، بهمن (1376). بازشناسی بقایای افسانۀ گرشاسب در منظومـه‎هـای حماسـی ایـران. نامـۀ فرهنگسـتان، (10)، 5-38.
طرسوسی، ابوطاهر محمد بن حسن (1389). دارابنامه. دورۀ 2 جلدی. به کوشش ذبیح‌الله صفا. تهران: علمی - فرهنگی
عزیزی‎فر، امیرعباس (1394). بررسی بن‎مایه‎های اساطیری در داراب‎نامۀ طرسوسی. متن شناسی ادب فارسی، 7 (4)، 118-101
غضنفری، کلثوم (1394). باورهای زروانی در داستان رستم اسفندیار. ادب پژوهی، 9 (34)، 153-177.
فرنبغ‎دادگی (1369). بندهشن. به کوشش مهرداد بهار. تهران: توس.
کریستین سن، آرتور (1368). نمونههای نخستین انسان و نخستین شهریار در تاریخ افسانهای ایران. ترجمۀ احمد تفضلی و ژاله آموزگار. تهران: نشر نو.
کریستین سن، آرتور (1385). ایران در زمان ساسانیان. ترجمۀ رشید یاسمی. تهران: صدای معاصر.
کمبل، جوزف، (1380). قدرت اسطوره. ترجمۀ عباس مخبر. تهران: نشر مرکز.
گرگیج، جلال‎الدین؛ قایمی، فرزاد (1392). بررسی پیوند میان جنبه‎هـای انسانی و فراطبیعی اژدهای گندرو برمبنای ارتباط این اژدها با اسطورۀ آب. جستارهای ادبی، (181)، 29-50.
گزیدههای زادسپرم (1366). ترجمۀ محمدتقی راشد محصل. تهران: مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
گل‎عنبری، امید؛ عزیزی‎فر، امیرعباس (1399). بازتاب باورهای زروانی در قصه‎های عامیانۀ مکتوب فارسی. مجلۀ تاریخ ایران، 13 (1)، 51-76.
معین، محمد (1384). مزدیسنا و ادب پارسی. دورۀ 2 جلدی. تهران: دانشگاه تهران.
ملاک بهبهانی، امید (1389). چهره و نقش زن در آیین مانی. مجلۀ پژوهش زنان، 2 (2)، 87-96.
مینوی خرد، (1354). ترجمۀ احمد تفضلی. تهران: چاپخانۀ زر.
نیکوبخت، ناصر؛ اکبری گندمانی، هیبت‎الله؛ محمدی، حسین (1389). خویشکاری‎های مشترک فلز و آب و آتش در اساطیر و باورهای ایرانی. مجلۀ بوستان ادب، 2 (4)، 191-210.
نیکوبخت، ناصر؛ ذوالفقاری، حسن؛ عزیزی‎فر، امیرعباس (1389). ظرفیت‎های رمزی داراب‎نامۀ طرسوسی. مجله پژوهشهای ادبی، 7 (28)، 165-189.
واثق عباسی، عبدالله؛ علی‎پور، اسماعیل (1397). از البرز تا قاف: بررسی تطبیقی دو رشته‌کوه اسطوره‎ای. کهننامۀ ادب پارسی، 9 (2)، 135-154.
ویدن‎گرن، گئو (1376). مانی و تعلیمات او. ترجمة نزهت صفایی اصفهانی. تهران: مرکز.
ویسپرد (1381). گزارش ابراهیم پورداوود. تهران: اساطیر.
یاحقی، محمدجعفر (1386). فرهنگ اساطیر و داستانوارهها در ادبیات فارسی. تهران: فرهنگ معاصر.
الیاده، میرچا (1384). اسطورۀ بازگشت جاودانه. ترجمۀ بهمن سرکاراتی. تهران: قطره.
یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله (1323). معجم البلدان. ج 7. مصر: مطعبة السعادة.
یاوری، حسین؛ بلاش، شیرین (1396). نماد زن در اسطورههای دوران باستان. چاپ اول. تهران: بیهق.