تجلیّات المفارقة التصویریة بین معروف الرصافی و مهدی أخوان ثالث

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

چکیده

تعدّ المفارقة تعبیراً لغویاً، تسمح للکاتب بالدخول إلى عالم النص الأدبی، وتؤدی مجموعة کبیرة من الوظائف التی تختلف مستویاتها من نصّ إلى آخر. ممّا جعلها آلة فعالة ومفتاحاً جوهریاً من مفاتیح النصّ، إذ لا یمکن إدراک طبیعة النصّ الأدبی ودلالاتها من دون فهم مصطلح المفارقة واستیعاب ردودها. و ذلک لأنّ المفارقة التصویریّة، تقوم على إبراز التناقض بین طرفیها؛ هذا التناقض الذی قد یمتدّ لیشتمل على القصیدة بِرُمَّتها وتنقسم إلى قسمین رئیسیین یصعب الفصل بینهما؛ المفارقة اللفظیّة و مفارقة الموقف الّتی من عناصرها البارزة، التضاد بین المظهر والمخبر. لقد کانا مهدی أخوان ثالث ومعروف الرصافی أصواتاً منفردة فی تاریخ الشعر الفارسی و العربی، وقارئ شعرهما یقدر علی أن یتلمس هذا التفرّد عن کلّ الأصوات الشعریة التی سبقته أو عاصرته أو جاءت بعده. تعدّدت أشکال المفارقة فی شعر أخوان و رصافی کما تعددت أغراضها، فقد تقوم هذه المفارقة علی استثمار ألفاظ اللغة وأصواتها و دلالاتها، وقد تکون بناءً فکریاً قائماً علی تحریک اللغة علی المستویین الدلالی والترکیبی، ویوجهانها نحو تجربتهما الشعریة و من خلالها استطاعا أن یمسکا بوعی قرّائهم لیوجهه کیف یشاء، فهو اسیر حرکة لغة الشاعر. المفارقة التصویریة تعتبر مقوّماَ من المقوّمات الشعریة فی الأدبین العربی والفارسی؛ الّتی وظّفها معروف الرصافی مهدی أخوان ثالث کعنصر فنّی لإبراز أفکارهما وعواطفهما، ووصفا خلالها، المجتمع الشعبی والکبت السیاسی والاستعمار فی عهدین البهلوی والعثمانی؛ هذه الآلیة الشعریة لدیهما تؤدی إلی الصحوة الشعبیة، وادهاش القارئ وتحفیزه علی تأمل النصّ و اعمال الفکر و الحواس للوصول إلی مرامی المنشئ. هذه الدراسة تبین مواضع المفارقة التصویریة عبر تحلیل شعر الرصافی وأخوان ثالث؛ والمنهج الّذی اعتمدنا علیه فی هذا المقال هو المنهج الوصفیّ التحلیلیّ.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

تجلّی آیرونی تصویری در اشعار معروف الرصافی و مهدی أخوان ثالث

چکیده [English]

 
این مقاله به بررسی موضوع بینامتنیت در اشعار مهدی أخوان ثالث شاعر ایرانی و احمد مطر شاعرعراقی در دوره معاصر می­پردازد. این دو شاعر از حیث اوضاع اجتماعی و تاثیر آن در زندگی آنها، شبیه هم بوده و به وضوح می­توان این تأثیر را در آثار هنری و شعری آنها ملاحظه کرد.
      این پژوهش به شناخت بینامتنیت و رابطه آن با ساختار زبان شعری از دیدگاههای احمد مطر و مهدی اخوان ثالث می پردازد. چنانچه این دو شاعر با به کارگیری تمام توان هنری خود توانسته­اند بینامتنیت را در شعر خود به تصویر بکشند؛ لذا می ­توان گفت: شعر آنها در پی خلق جهان دیگری است و این دو شاعر بدون توجه به دیگر عناصر زبانی، از بینامتنیت قرآنی تأثیر پذیرفته و توانسته اند با به کارگیری آن در عرصه شعر به نوآوری بپردازد.
       هدف از این مقاله، بررسی اشعار احمد مطر و مهدی اخوان ثالث در حوزه بینامتنیت قرآنی از منظر نقد ادبی و ادبیات تطبیقی می باشد. چرا که بینامتنیت قرآنی یکی از اجزاء اساسی شعر و نقد معاصر اسلامی و عربی بوده و بخش مهمی در میزان تجربه شاعران و تاثیر آن در جوانب مختلف زندگی آنها به شمار می رود. در حقیقت این نوع شعر به روح انسان و واقعیتهای آن می پردازد واقعیتی که شاعران آن را از محیط پیرامون خود به ارث می برند؛ لذا متن قرآن، منبع ارزشمندی برای بینامتنیت والهام شعراء از مضمون و دیدگاههای آن می باشد چنانچه گفتمان دینی و به خصوص قداست و اعجاز قرآنی، محبوبیتی و تعالی خاصی به شعر شاعران معاصر بخشیده است.
       از این رهگذر، این نوشتار در پی تحلیل آثار ساختارهای بینامتنیت قرآنی، تعابیر شاعرانه و خلق زیبایی شناسی زبانی و معنایی آن در آثار احمد مطر و مهدی اخوان ثالث می باشد.

کلیدواژه‌ها [English]

  • واژگان کلیدی:آیرونی
  • رصافی
  • ادب تطبیقی
  • اخوان ثالث
  • شعر معاصر فارسی و عربی
  1. الف: الکتب

    1. أحمد غنیم، کمال (1998)؛ عناصر الإبداع الفنّیّ فی شعر أحمد مطر، الطبعة الأولی، القاهرة: مکتبة مدبولی.
    2. أخوان ثالث، مهدی (1370)؛ شعر زمان ما 2، چاپ اول، تهران: نگاه.
    3. أخوان ثالث، مهدی (1370)؛ ارغنون، چاپ نهم، تهران: مروارید.
    4. بروینی، خلیل (1391)؛ الأدب المقارن: دراسات نظریة و تطبیقیة، الطبعة الأولی، طهران: منشورات سمت.
    5. الجرجانی، عبدالقاهر (2007)؛ أسرار البلاغة، اعتناء میسر العقاد ومصطفى شیخ مصطفى، الطبعة الأولی، بیروت: مؤسسة الرسالة.
    6. دی.سی میویک (1993)؛ موسوعة المصطلح النقدی، ترجمة: عبد الواحد لؤلؤة، المجلد الرابع، الطبعة الأولی، بیروت: المؤسسة العربیة للدراسات و النشر.
    7. دی.سی میویک (لات)؛ المفارقة و صفاتها، ترجمة د. عبدالواحد لؤلؤة، بغداد: دار المأمون.
    8. الذبیانی، مساعد بن سعد بن ضحیان (1431)؛ السخریة فی الشعر عبدالله البردّونی، المملکة العربیة السعودیة: جامعة أم القری، بحث تکمیلی لنیل درجة الماجستیر فی الأدب.
    9. الرصافی، معروف (2006)؛ الأعمال الشعریة الکاملة لمعروف الرصافی، الطبعة الأولی، بیروت: دارالعودة.
    10. سعدی، ملح الدین ابن عبدالله (1382)؛ گلستان، تنقیح: محمّد علی فروغی، چاپ هفدهم، تهران: ققنوس.
    11. السعید جمال الدین، محمد (1989)؛ الأدب المقارن دراسات تطبیقیة فی الأدبین العربی و الفارسی، الطبعة الأولی، القاهرة: دار ثابت.

    12. شافعی، خسرو (1380)؛ زندگی و شعر صد شاعر از کودکی تا امروز، چاپ اول، تهران: کتاب خورشید.

    1. شبانة، ناصر (2002)؛ المفارقة فی الشعر العربی الحدیث، أمل نقل وسعدی یوسف ومحمود درویش نموذجا، الطبعة الأولی، بیروت: المؤسسة العربیة للدراسات والنشر.
    2. شوقی، سعید (2006)؛ بناء المفارقة فی المسرحیة الشعریة، الطبعة الأولی، إیتراک، القاهرة: للنشر والتوزیع.
    3. عبدالرحمن، نصرت (1979)؛ فی النقد الحدیث، الطبعة الأولی، الأردن: مکتبة الأقصی.
    4. عشری زاید، علی (2008)؛ عن بناء القصیدة العربیّة الحدیثة، الطبعة الأولی، القاهرة: مکتبة الآداب.
    5. فخری الأغا، رقیة و زقوت، محّد شحادة، (2009)؛ تحلیل کتاب اللغة العربیة للصف الحادی عشر من منظور مأثوراتی، غزة: الجامعة الإسلامیة، شهادة لنیل درجة الماجستیر.
    6. فضل، صلاح (1987)؛ نظریة البنائیة فی النقد الأدبی، الطبعة الأولی، بغداد: دار الشؤون الثقافیة العامّة.
    7. الفیومی المقری، العلامة أحمد بن محمّد بن علی (2000)؛ المصباح المنیر، القاهرة: دار الحدیث.
    8. لنگرودی، شمس (1377)؛ تاریخ تحلیلی شعر نو، ج 2، تهران: فرهنگ و ارشاد اسلامی.
    9. نیکلای، گوگول (1385)؛ تاراس بولبا، ترجمة: منوچهر عطایی، تهران: دادجو.

         ب: المجلات

    22. شحادة علی، عاصم (2011)؛ «المفارقة اللغویة فی معهود الخطاب العربی؛دراسة فی بنیة الدلالة»، مجلة الجامعة الإسلامیة العالمیة بمالیزیا، العدد10، صص 1-21.

    1. عباس، أرشد یوسف (2011)؛ «مفارقة العنوان فی قصص زکریا تامر»، العراق: مجلة جامعة کرکوک للدراسات الإنسانیة، المجلد6، العدد2، صص1-10.
    2. الحسناوی، عامر صلال (2011)؛ المفارقة التصویریة فی شعر مهیار الدیلمیّ، العراق: مجلة ذی قار، المجلد1، العدد4، صص 35-50.
    1. علی، نجاة (2009)؛ «مفهوم المفارقة فی النقد الغربیّ»، مجلة نزوی، عمان: العدد 53. النسخة الإلکترونیة، الموقع: http://www.nizwa.com

    30- MueckeD.C. (1982)؛ »irony and the ironic«, london and new york: Methuen.

    -31 Rasmussen, joel (2005)؛ »between irony and witness«, new york: t&kclark.