الملخّص
الشعر الخمری یُعَدُّ فی إطار الشعر الغنائی الذی له مکانة مرموقة فی الأدبین الفارسیّ والعربیّ. إنّما الإکثار فی العنایة به أدّی إلی ظهور تیّار أدبی فی کلا الأدبین، یسمی فی الفارسیّ «ساقی نامه» وفی العربی «الخمریة». هناک معنیان للخمر فی هذا النوع من الشعر؛ المادی والروحانی واتخذ العرفاء من الشعراء المعنی الأخیر للإعراب عما فی ضمائرهم من العقائد والمفاهیم. إن الخمر هی من الکلمات الرئیسة فی شعر حافظ الشیرازی وابن الفارض المصری ممن صار لهم صیت فی الأدبین الفارسی والعربی و أدّی ذلک إلی تأویلات مختلفة ومتعارضة أحیانا فی شعرهما. هناک من یقول بأنّ الخمر فی أشعارهما تشیر إلی سکرهم الروحی مما خلقه الله من الکائنات ومن یجعلونها فی معناها المادی. نحن فی هذه الدراسة، فضلا عن تبیین الرأی السدید فی معنا الخمر عندهما، نرید دراسة مقارنة بین الشاعرین فی هذا المعنی. سنری أنها عند الحافظ، فضلا عن استعمالها الواسع فی المعنی الروحانی یشوبها أحیانا المعنی المادی و نراه أخری یمزج بینهما مزجا یوقع القارئین والدارسین فی اللبس بحیث یصعب علیهم إخراج معنی واضحاً منهما ولکنّها عند ابن فارض لا یشوبها شیء من المادیة و النتیجة تکون بالتالی أن فکرة الّذین یعتبرون الخمر فی آثار ابن الفارض مادیة بحتة خاطئة و باطلة. فالخمر عنده روحانیة لیس إلّا.
ابن الفارض، ابوحفص شرفالدین عمر بن علی بن مرشد الحموی(1980)؛ دیوان، به تحقیق و شرح فوزی عطوی، الطبعة الثانیة، بیروت، دار صعب.
انوار، امیر محمود (1380)؛ سیر شعر و ادب و مقایسۀ افکار سعدی و متنبی، تهران، انوار دانش.
آشوری، داریوش (1379)؛ عرفان و رندی در شعر حافظ، تهران، نشر مرکز.
بروکلمان، کارل (د.ت)؛ تاریخ الأدب العربی، ترجمه: دکتر عبدالحلیم نجار، جلد سوم، القاهرة، دارالمعارف.
پورنامداریان، تقی (1367)؛ رمز و داستانهای رمزی در ادب فارسی، چاپ دوم، تهران، علمی و فرهنگی.
جامی، عبدالرحمن (1360)؛ سه رساله در تصوف، لوامع و لوایح در شرح قصیده خمریه ابن فارض و در بیان معارف و معانی عرفانی، با مقدمة ایرج افشار، تهران، انتشارات فرهنگ ایران زمین.
حافظ، شمسالدین محمّد (1382)؛ دیوان غزلیات حافظ، معانی واژهها و شرح ابیاتخلیل خطیب رهبر، چاپ سی و چهارم، تهران، صفی علیشاه.
______________ (1362)؛ دیوان حافظ، به تصحیح و توضیح پرویز ناتل خانلری، چاپ دوم، تهران، خوارزمی.
______________ (1386)؛ سرودههای بیگمان حافظ، به شرح و تصحیح و تحقیق بهروز ثروتیان، تهران، انتشارات امیرکبیر.
حسینی، سیده مرضیه (1385)؛ بررسی تطبیقی گلشن راز و دیوان ابن فارض، شیراز، دانشگاه شیراز.
حلمی، محمد مصطفی (د.ت)؛ ابن الفارض والحب الإلهی، الطبعة الثانیۀ، القاهرة، دار المعارف.
خرمشاهی، بهاء الدین (1374)؛ ذهن و زبان حافظ، چاپ پنجم، تهران، معین.
دوبروین، یوهانس (1378)؛ شعر صوفیانه فارسی، ترجمه: دکتر مجد الدین کیوانی، تهران، نشر مرکز.
رحیمی، مصطفی (1371)؛ حافظ اندیشه، تهران، نشر نور.
زرینکوب، عبدالحسین (1379)؛ شعر بیدروغ شعر بینقاب، تهران، چاپخانۀ مهارت، چاپ هشتم.
زهرهوند، سعید (1374)؛ حافظ و ابن فارض، بحثی در مقایسه نظرگاههای عرفانی حافظ و ابن فارض، تهران، دانشگاه علامه طباطبائی.
سجادی، سید جعفر (1370)؛ فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، تهران، طهوری.
سعدی، عبدالله بن مصلح (1379)؛ کلیات سعدی، تصحیح، مقدمه و تعلیقات و فهارس: بهاء الدین خرمشاهی، چاپ دوم، تهران، دوستان.
سودی بسنوی، محمّد (1366)؛ شرح سودی بر حافظ، ترجمه: عصمت ستارزاده، چاپ پنجم، جلد دوم، تهران، زرین.
شفیعی کدکنی، محمّد رضا (1385)؛ این کیمیای هستی، به کوشش ولی الله درودیان، چاپ اول، تبریز، آیدین.
غنی، قاسم (1386)؛ بحث در آثار و افکار و احوال حافظ، چاپ اوّل، تهران، هرمس.
________، (1380)؛ تاریخ ادبیات عرب، ترجمه:کیواندخت کیوانی، تهران، انتشارات ویستار.
همدانی، امیر سید علی (1362)؛ مشارب الأذواق، شرح قصیدۀ خمریۀ ابن فارض مصری در بیان شراب محبت، با مقدمه و تصحیح محمد خواجوی، تهران، مولی.
ب. مجلهها
ابوالحسنی، محمّدعلی (1390 )؛ بررسی اجمالی اندیشههای مشترک مولانا و ابن فارض، فصلنامة مطالعات عرفانی کاشان، شمارة سیزدهم، صص 5 – 34.
برزگر خالقی، محمّد رضا و رقیه نیساری تبریزی (1389 )؛ بررسی مضامین مشترک ساقی نامههای ابن فارض و فضولی بغدادی، فصلنامة لسان مبین قزوین، سال دوم، شمارة دوم، صص1 -19.
الحداد، عباس یوسف (2000)؛ ابن الفارض، سیرة الحیاة و مسیرة التجربه، مجلة العربی، عدد 494.
راثی، محسن (1381 )؛ مضامین مشترک میان حافظ و ابن فارض، مجلة دانشکدة ادبیّات و علوم انسانی دانشگاه تهران، دورة 183، صص 117- 140.
زهرهوند، سعید (1390)؛ عشق و مستی در شعر ابن فارض و حافظ، فصلنامۀ نقد و ادبیات تطبیقی، دانشگاه رازی کرمانشاه، سال اوّل، شمارة 3، صص 51-82.
زیبابیینژاد، مریم و نجف جوکار (1387)؛ نگرشی بر تحول بنیادی تعبیرات و اصطلاحات استعاری از سبک خراسانی به سبک عراقی، نشریة علمی- پژوهشی گوهر گویا، سال دوم، شمارة هفتم، صص 28 -41.
میرقادری، سید فضل الله (1384)؛ بررسی تطبیقی ویژگیهای عشق در شعر حافظ شیرازی و ابن فارض مصری، مجلة علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، دورة بیست و دوم، شمارة سوم، صص 165 - 184.