ارداویراف نامه و التوهم دو اثر که در حوزه ی ادبیات مقایسه ای می‌توان آن‌ها را مورد بررسی قرار داد، دربردارنده ی مشاهدات انسان خاکی از عالم ملکوت اند؛ دو اثر در دو جامعه مختلف که با وجود تفاوت در مذهب و دوره ی تاریخی، دربردارنده نکات اشتراک بسیاراند. ویراز و محاسبی، هریک براساس اصول و ارزش های عصر و مذهب خود گناهان و ثواب ها را برمی‌شمرند و از مجازات و پادافراه آن‌ها سخن می‌گویند. توجه مجزا و مشخص به اعمال و ذکر آن‌ها در کنار پاداش یا عذابی معین برای آن عمل ویژه از مختصات ارداویراف نامه است. در التوهم برخلاف ارداویراف نامه گناهان و ثواب ها تفکیک نشده اند؛ عذاب های روحی برجسته‌تر و ماندگارتر از عذاب‌های جسمی اند. از سویی وعظ و تأویل‌های عرفانی ویژگیِ دیگری است که متأثر از جهان بینی نویسنده بر ساختار و درونمایه مشاهدات تأثیر گذاشته است. به لحاظ ویژگی‌های ساختاری، توصیفی و ادبی التوهم منسجم‌تر و زیباتراز ارداویراف نامه پرداخته شده است. یکسانیِ شگفت انگیزی در جریان مراحل کمال یابی و عروج انسان در هر دو مشهود است؛ آن چه که متعلق به ناخوداگاه جمعی بشر است، فارغ از هرعصر و مذهب خاص نمود یافته است. هردو معراج مطابق آیینهای رازآموزی از مراحل سه گانه و هفت گانه عبور میکنند و به روشنایی کامل می‌رسند.
ابتدای صفحه